برای چه بیمارانی می توان از درمان اوردنچر استفاده کرد؟
در سال های اخیر، درمان اوردنچر و به یکی از گزینه های پرکاربرد و مؤثر در بازسازی فک های بی دندان تبدیل شده است. این روش ترکیبی از پروتز متحرک سنتی و فناوری ایمپلنت محسوب می شود و هدف آن، افزایش ثبات، راحتی و عملکرد جویدن در بیمارانی است که از دنچر کامل رضایت ندارند. در این مقاله به صورت جامع در خصوص بیمارانی که مناسب اوردنچر هستند، صحبت کنیم.
درمان اوردنچر
درمان اوردنچر در حقیقت پروتزی است که بر پایه ایمپلنت ها یا دندان های باقیمانده تثبیت می شود. برخلاف دنچر معمولی که فقط بر روی لثه قرار می گیرد، اوردنچر متکی بر ایمپلنت با اتصالات خاصی به ایمپلنت یا ریشه ها متصل می شود و در نتیجه حرکت های ناخواسته، درد ناشی از فشار و کاهش اعتماد به نفس در هنگام صحبت یا غذا خوردن را به حداقل می رساند.
طبق بیانیه مک گیل (McGill Consensus) که یکی از معتبر ترین منابع علمی دندانپزشکی در زمینه پروتزهای کامل است، درمان اوردنچر مندیبولار با دو ایمپلنت، امروزه به عنوان استاندارد طلایی برای بیماران بی دندان فک پایین شناخته می شود؛ زیرا هم هزینه منطقی دارد و هم کیفیت زندگی بیماران را به شکل چشمگیری بهبود می دهد.
تعریف علمی درمان اوردنچر
به زبان ساده، اوردنچر یک پروتز متحرک است که توسط ایمپلنت یا دندان های طبیعی باقی مانده حمایت و نگهداری می شود. در درمان اوردنچر ایمپلنت ها نقش پایه های اصلی را دارند و به وسیله اتچمنت هایی مانند لوکیتور (Locator)، بال (Ball) یا بار (Bar) پروتز را در جای خود تثبیت می کنند. این سیستم به بیمار اجازه می دهد پروتز را برای تمیز کردن یا خوابیدن بردارد، اما در طول روز از ثبات بسیار بالایی بهره ببرد. نکته مهم این است که در رویکردهای جدید، توجه به سلامت بافت نرم اطراف ایمپلنت در کنار پایداری پروتز اهمیت ویژه دارد، چون هرگونه التهاب یا بی توجهی به بهداشت دهان می تواند منجر به مشکلاتی مثل عفونت ایمپلنت و در ادامه تغییر رنگ بافت، یا حتی سیاه شدن لثه بعد ایمپلنت شود. به همین دلیل، انتخاب صحیح اتچمنت و آموزش بیمار، بخشی از پروتکل علمی در درمان های امروز است.
تفاوت اصلی درمان اوردنچر با دنچر سنتی در نوع تکیه گاه آن است. دنچر کامل تنها بر بافت نرم لثه متکی است، اما اوردنچر نیروهای جونده را از طریق ایمپلنت ها به استخوان منتقل می کند. نتیجه، کاهش تحلیل استخوان، افزایش قدرت جویدن، بهبود تلفظ و افزایش اعتماد به نفس بیمار است. علاوه بر این، پروتکل های مراقبتی جدید نشان می دهند که با رعایت بهداشت مناسب و مراجعه های دوره ای، امکان ترمیم لثه بعد ایمپلنت و حفظ بافت سالم پیرامون اجزای پروتز به مراتب بیشتر خواهد بود و طول عمر درمان نیز افزایش پیدا می کند.
کاندیداهای مناسب درمان اوردنچر
انتخاب بیمار برای درمان اوردنچر، کلید موفقیت درمان است. هرچند این روش برای اغلب بیماران بی دندان قابل اجراست، اما برخی ویژگی ها احتمال موفقیت را به مراتب افزایش می دهند:
1. بیماران با دنچر ناپایدار یا ناراضی از پروتز فعلی
بیمارانی که از دنچر سنتی استفاده می کنند و از مشکلاتی مانند لق بودن، زخم لثه یا دشواری در جویدن شکایت دارند، بهترین کاندید برای درمان اوردنچر هستند. ثبات حاصل از ایمپلنت باعث می شود پروتز کاملاً در جای خود باقی بماند و حرکات ناخواسته از بین برود.
2. بیماران مسن یا با شرایط سیستمیک کنترل شده
درمان اوردنچر به ویژه برای بیماران سالخورده که تحمل جراحی های وسیع مثل پیوند استخوان یا درمان های ثابت پیچیده را ندارند، گزینه ای عالی است. در فک پایین معمولاً با دو ایمپلنت می توان به ثبات قابل قبول رسید.
3. بیماران دارای استخوان محدود
وقتی حجم استخوان فک پایین یا بالا کم باشد، جایگزینی دندان ها با بریج ثابت یا تعداد زیاد ایمپلنت امکان پذیر نیست. در این شرایط درمان اوردنچر با حداقل تعداد ایمپلنت (دو تا چهار عدد) می تواند بهترین نتیجه را بدهد.
4. بیماران دارای دندان های باقیمانده سالم
گاهی می توان از ریشه های باقیمانده دندان ها به عنوان پایه استفاده کرد. در این حالت، ریشه ها تراش می خورند و اتچمنت خاصی روی آن ها قرار می گیرد تا پروتز روی آن بنشیند. این نوع درمان اوردنچر موجب حفظ استخوان و حس طبیعی تر در فک می شود.
5. بیمارانی با انتظارات منطقی
درمان اوردنچر برای افرادی مناسب است که انتظار ثبات و راحتی بالاتری از دنچر دارند اما در عین حال به دنبال گزینه ای مقرون به صرفه تر نسبت به پروتزهای ثابت تمام ایمپلنت هستند.
مزایای درمان اوردنچر
تحقیقات جدید در ژورنال های معتبر مانند Clinical Implant Dentistry and Related Research (2024) و Journal of Prosthodontics (2025) نشان داده اند که درمان اوردنچر نه تنها ثبات پروتز را افزایش می دهد، بلکه تأثیر مستقیم بر کیفیت زندگی، عملکرد جویدن و اعتماد به نفس بیماران دارد. مهم ترین مزایا شامل موارد زیر است:
- افزایش ثبات و راحتی در هنگام صحبت و غذا خوردن
- کاهش تحلیل استخوان فک در طول زمان
- بهبود زیبایی لب ها و حفظ ارتفاع عمودی صورت
- سهولت تمیز کردن پروتز نسبت به ترمیم های ثابت
- هزینه کمتر نسبت به ایمپلنت های فول فیکس
- امکان تعمیر و تنظیم ساده تر در مراجعات بعدی
درمان اوردنچر همچنین می تواند فشارهای اکلوزالی را بین ایمپلنت ها و مخاط تقسیم کند، که باعث کاهش استرس بر روی بافت های نرم می شود و دوام پروتز را بالا می برد.
ارزیابی اولیه برای درمان اوردنچر
پیش از شروع درمان، معاینه و ارزیابی دقیق ضروری است. دندانپزشک باید وضعیت استخوان، بافت نرم و سلامت عمومی بیمار را بررسی کند تا نوع مناسب اوردنچر مشخص شود. مراحل اصلی شامل موارد زیر است:
- ارزیابی بالینی و رادیوگرافیک: بررسی ارتفاع و عرض ریج آلوئولار با پانورامیک یا CBCT برای تعیین محل مناسب ایمپلنت ها انجام می شود. در این مرحله معمولاً از اشعه رادیوگرافی با کیفیت مناسب استفاده می شود و در بعضی مراکز از سیستم های دیجیتال پیشرفته رادیولوژی فک و دندان برای تعیین دقیق زاویه و موقعیت ایده آل پایه ها بهره گرفته می شود. این دقت تصویربرداری باعث انتخاب دقیق تر نوع تجهیزات ایمپلنت و اتچمنت های مناسب با شرایط استخوانی هر بیمار می شود. با کیفیت مناسب استفاده می شود و در بعضی مراکز از سیستم های دیجیتال پیشرفته رادیولوژی فک و دندان برای تعیین دقیق زاویه و موقعیت ایده آل پایه ها بهره گرفته می شود. این دقت تصویربرداری باعث انتخاب دقیق تر نوع تجهیزات ایمپلنت و اتچمنت های مناسب با شرایط استخوانی هر بیمار می شود.
- بررسی وضعیت بافت نرم: ضخامت و کیفیت لثه، عمق وستیبول و وضعیت فرنوم باید ارزیابی شود تا از فیت مناسب پروتز اطمینان حاصل گردد. سلامت بافت نرم در این مرحله باید با استانداردهای نرمال مقایسه شود، چون بافت ناکافی ممکن است به التهاب یا مشکل در retention منجر شود.
- بررسی وضعیت دندان های باقیمانده: در صورت وجود ریشه های قابل استفاده، می توان درمان اوردنچر دندان محور را انتخاب کرد. در این گروه، ساختار باقی مانده دندان نقش ساپورت دارد و تحلیل استخوان کندتر اتفاق می افتد.
- بررسی سلامت عمومی: کنترل بیماری هایی مانند دیابت، پوکی استخوان یا مصرف سیگار که می تواند روی موفقیت ایمپلنت تأثیر بگذارد ضروری است. ارزیابی سیستمیک قبل از جراحی باعث به حداقل رساندن ریسک های post-op می شود و احتمال موفقیت طولانی مدت درمان را افزایش می دهد.
انواع اتچمنت و مدل های درمان اوردنچر
در درمان اوردنچر، سیستم های اتصال مختلفی وجود دارد که نوع اتچمنت، در واقع نوع سیستم نگهدارنده پروتز را مشخص می کند. انتخاب اتچمنت مناسب به شرایط استخوان، فضای موجود، هماهنگی فکی و بودجه بیمار وابسته است. به طور کلی اوردنچر می تواند بر پایه ایمپلنت یا ریشه دندان با ترکیبی از اتچمنت های مختلف طراحی شود. مهم ترین اتچمنت ها و مدل های رایج عبارتند از:
اتچمنت لوکیتور (Locator)
پرکاربردترین سیستم در جهان؛ نیاز به فضای عمودی کم دارد، سرویس و تعویض آن ساده است و برای بیماران مسن گزینه ای بسیار مناسب محسوب می شود.
اتچمنت بال (Ball)
ساختاری ساده تر و اقتصادی تر دارد و معمولاً در فک پایین با دو ایمپلنت بین کانین ها استفاده می‌شود. این روش یکی از رایج ترین مدل های پایه ای برای اوردنچر ایمپلنتی است.
اتچمنت بار (Bar)
در این روش چند ایمپلنت به وسیله یک بار (میله) به هم متصل می شوند تا توزیع نیرو بهتر انجام شود. این طراحی برای فک بالا که تراکم استخوان معمولاً کمتر است، عملکرد بهتری دارد و بخش مهمی از گروه «بار-ریتیند اوردنچر» را تشکیل می دهد.
اتچمنت مغناطیسی (Magnetic)
برای بیمارانی که هماهنگی دستی ضعیف دارند (مثل سالمندان)، قراردهی پروتز را آسان تر می کند؛ زیرا آهنربا پروتز را به صورت خودکار در وضعیت صحیح هدایت می کند. با این حال دوام مغناطیس ها معمولاً کمتر از اتچمنت های مکانیکی است.
تقسیم بندی مدل های درمان اوردنچر بر اساس پایه نگهدارنده
در این بخش به معرفی مدل های مختلف اوردنر بر اساس پایه های نگهدارنده آن ها می پردازیم. این مدل ها عبارتند از:
اوردنچر ایمپلنتی (Implant-retained Overdenture):
پروتز روی ایمپلنت ها با یکی از سیستم های بالا (لوکیتور، بال، بار، یا مغناطیس) قرار می گیرد. پر استفاده ترین مدل در جهان است؛ خصوصاً دو ایمپلنت در فک پایین بین کانین ها که بیشترین شواهد موفقیت علمی را دارد.
اوردنچر دندان محور (Tooth-supported Overdenture):
در بیمارانی که ریشه های قابل استفاده دارند، از همان ریشه ها به عنوان تکیه گاه استفاده می شود. این تکنیک به حفظ استخوان کمک می کند و حس طبیعی تری به بیمار می دهد. در نتیجه، نوع اتچمنت در واقع بخش کلیدی نوع اوردنچر است؛ یعنی وقتی می گوییم لوکیتور یا بال، داریم در مورد نوع اتصال و مدل سیستم نگهدارنده صحبت می کنیم. انتخاب نهایی باید با توجه به کیفیت استخوان، فضای پروتزی، مهارت دستی بیمار و سطح هزینه قابل پرداخت انجام شود.
مراحل درمان اوردنچر
درمان اوردنچر نیز دارای مراحلی اصلی است که باید با توجه زیاد و دقت بالا انجام شود. در هر مرحله از این درمان از ابزارها و امکانات مختلفی برای بهبود نتیجه درمان استفاده می شود.
1. طراحی و برنامه ریزی اولیه
پس از ارزیابی های بالینی و رادیوگرافیک، دندانپزشک باید نوع و محل ایمپلنت ها را بر اساس وضعیت فک تعیین کند. در فک پایین معمولاً دو ایمپلنت در ناحیه بین کانین ها کاشته می شود که طبق مطالعات جدید، بهترین تعادل میان هزینه، عملکرد و رضایت بیمار را دارد.
در بیماران با استخوان کافی در فک بالا، می توان از چهار تا شش ایمپلنت استفاده کرد و با اتصال بار، استحکام بیشتری به پروتز داد. در همین مرحله باید نوع اتچمنت مورد نظر مشخص شود (لوکیتور، بار، یا بال).
این بخش از درمان اوردنچر اهمیت زیادی دارد، چون کوچک ترین خطا در محل یا زاویه ایمپلنت می تواند منجر به عدم تطابق پروتز شود. در بسیاری از کلینیک های مدرن از راهنماهای جراحی دیجیتال (Surgical Guides) استفاده می شود تا دقت کار بالا برود.
2. مرحله جراحی ایمپلنت
در فاز جراحی، ایمپلنت ها در نواحی تعیین شده قرار می گیرند. بسته به کیفیت استخوان، می توان از روش های یک مرحله ای (قرار دادن Healing Abutment هم زمان با جراحی) یا دو مرحله ای (پوشاندن ایمپلنت تا زمان التیام استخوان) استفاده کرد.
دوره ترمیم یا Osseointegration معمولاً بین ۲ تا ۴ ماه طول می کشد. در این مدت بیمار می تواند از پروتز موقت استفاده کند تا عملکرد گفتاری و زیبایی حفظ شود.
درمان اوردنچر نیازی به پیوند وسیع استخوان ندارد، به همین دلیل دوره نقاهت و ریسک جراحی بسیار کمتر از درمان های ثابت تمام فک است. این ویژگی، یکی از بزرگ ترین مزیت های درمان اوردنچر در بیماران مسن یا سیستمیک است.
3. مرحله قالب گیری و ساخت پروتز
پس از تثبیت ایمپلنت ها، مرحله قالب گیری دقیق آغاز می شود. در این مرحله از قطعات انتقال (Transfer Coping) استفاده می شود تا موقعیت دقیق ایمپلنت ها به لابراتوار منتقل شود. سپس پروتز در چند جلسه ساخته و امتحان می شود:
- ثبت بایت و رابطه فکی (Jaw Relation): تعیین ارتفاع عمودی و موقعیت اکلوزال مناسب
- امتحان در فاز دندان گذاری مومی (Wax Try-in): ارزیابی زیبایی و عملکرد قبل از ساخت نهایی
- فیت نهایی و اتصال اتچمنت ها: اتچمنت ها روی ایمپلنت یا بار بسته می شوند و پروتز نهایی تنظیم می گردد.
در این مرحله درمان اوردنچر تکمیل می شود و بیمار برای اولین بار حس واقعی ثبات و آسایش در حین گفتار و غذا خوردن را تجربه می کند.
4. تحویل و آموزش بیمار
در روز تحویل پروتز، بیمار باید آموزش دقیق در مورد استفاده، گذاشتن و برداشتن پروتز، تمیز کردن اتچمنت ها و مراقبت از لثه ها ببیند. توضیح این نکات بخش حیاتی درمان اوردنچر است، چون نگهداری صحیح، عمر ایمپلنت ها و اتچمنت ها را به طور قابل توجهی افزایش می دهد.
پیشنهاد می شود بیمار در ماه اول، هر دو هفته یک بار برای چکاپ مراجعه کند تا در صورت نیاز، اتچمنت ها تنظیم یا پروتز اصلاح شود.
عوارض احتمالی در درمان اوردنچر
هیچ درمانی بدون ریسک نیست، اما آگاهی از عوارض به دندانپزشک کمک می کند تا پیشگیری بهتری انجام دهد. مهم ترین عوارض گزارش شده در درمان اوردنچر عبارت‌اند از:
- شل شدن یا فرسودگی اتچمنت ها (به ویژه لوکیتور)
- شکست آکریل یا شکستن دندان های پروتز
- التهاب بافت نرم اطراف ایمپلنت (Peri-implant mucositis)
- از دست دادن استخوان در نواحی ایمپلنت
- نیاز به رلاین یا ریبیس (Reline/Rebase) در بلندمدت
بررسی های جدید در سال 2024 نشان داده اند که نرخ بروز این عوارض در درمان اوردنچر بسیار پایین تر از دنچر معمولی است و رضایت بیماران بیش از ۹۰٪ گزارش شده است.
نگهداری و پیگیری بعد از درمان اوردنچر
مراجعات منظم برای بررسی سلامت ایمپلنت ها، تنظیم پروتز و تعویض اجزای پلاستیکی اتچمنت ها ضروری است. پروتز باید روزانه با برس نرم و محلول مخصوص تمیز شود و نواحی اطراف ایمپلنت با مسواک بین دندانی یا واترجت شسته شود. به‌طور معمول توصیه می شود:
- هر ۶ ماه یک بار، بیمار برای چکاپ مراجعه کند.
- قطعه های نایلونی اتچمنت ها هر ۱۲ تا ۲۴ ماه تعویض شوند.
- در صورت احساس لق شدن یا بوی نامطبوع، بیمار سریع به کلینیک مراجعه کند.
- رعایت این نکات ساده باعث می شود درمان اوردنچر سال ها بدون مشکل ادامه یابد و کیفیت زندگی بیمار حفظ شود.
جمع بندی
درمان اوردنچر امروز یکی از پایه های اصلی پروتز ایمپلنتی مدرن به شمار می آید. با در نظر گرفتن نیازها و شرایط بیماران، این روش می تواند رضایت عملکردی، زیبایی و روانی بیماران بی دندان را به سطحی نزدیک به پروتزهای ثابت برساند.
