در محیط دندانپزشکی، عوامل عفونی می توانند از طریق استنشاق، تزریق، بلع یا تماس با مخاط یا پوست منتقل شوند. اقدامات پیشگیری از عفونت در دندانپزشکی با هدف جلوگیری یا به حداقل رساندن انتقال عوامل بیماری زا بین بیماران، بیماران و کارکنان مراقبت های بهداشتی دندانپزشکی و بالعکس انجام می شود. اقدامات پیشگیری از عفونت در دندانپزشکی همچنین گسترش عفونت در خارج از مطب دندانپزشکی را نیز محدود می کند. اقدامات احتیاطی استاندارد باید برای همه بیماران وجود داشته باشد، و اقدامات احتیاطی مبتنی بر انتقال باید در زمانی که بیماران در معرض خطر گسترش بیماری‌های عفونی، عمدتاً عفونت‌های هوایی هستند، اعمال شود.
نحوه جلوگیری از گسترش عفونت در مطب های دندانپزشکی
دندانپزشکان در طول انجام درمان های روزانه خود از چندین ابزار تیز استفاده می کنند و بنابراین همیشه در معرض آسیب های پوستی قرار دارند. آسیب از راه پوست، متخصص دندانپزشک را در معرض خون و بزاق دهان بیمار و احتمالاً عوامل عفونی قرار می دهد. پاتوژن های خونی مورد توجه پرسنل دندانپزشکی عبارتند از هپاتیت B (HBV)، ویروس های هپاتیت C (HCV) و ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV). با این حال، خطر شغلی ویروس های منتقله از خون به شیوع ویروس در جمعیت و شرایط کاری بستگی دارد. در مطب های دندانپزشکی عوامل عفونی می توانند از طریق استنشاق، تزریق، بلع و تماس با غشاهای مخاطی، ملتحمه و یا از طریق پوست منتقل شوند.
همچنین یکی از راه های اصلی انتقال عفونت در این مطب ها، تماس مستقیم با خون یا مایعات بدن می باشد. به طور مثال در حین انجام اعمال دندانپزشکی وقتی خونریزی لثه با بزاق مخلوط می شود باید به عنوان یک ماده بالقوه عفونی در نظر گرفته شود. اقدامات پیشگیری از عفونت در دندانپزشکی با هدف جلوگیری یا به حداقل رساندن انتقال عوامل بیماری زا هم بین خود بیماران و هم بین بیماران و متخصصان دندانپزشکی انجام می شود. علاوه بر این کنترل و پیشگیری از عفونت در مطب های دندانپزشکی، گسترش عفونت ها را در خارج از مطب ها نیز محدود می کند.
اقدامات احتیاطی
در ادامه مطلب بر روی اقدامات احتیاطی و تجهیزاتی که باید برای کنترل و پیشگیری از عفونت در مطب های دندانپزشکی به کار گرفته شوند، تمرکز خواهیم کرد:
1- شستن مکرر دست ها: شایع ترین راه انتقال پاتوژن ها از طریق دست ها می باشند. بهداشت دست را می توان با رعایت موارد زیر انجام داد:
- شستشوی معمولی دست ها( آب و صابون برای پاکسازی معمولی پوست دست استفاده می شوند)
- شستشوی ضدعفونی کننده (شامل شستن دست ها با استفاده از شوینده ها و صابون های حاوی ضد عفونی کننده می باشد)
- ضدعفونی شدن دستان پزشکان متخصص جراحی (شستشو و ضد عفونی دست ها قبل از انجام عمل جراحی دندانپزشکی توسط پرسنل جراحی انجام شود)
به حالت کلی بهداشت دست در موارد زیر نیز باید رعایت شود:
- قبل و بعد از درمان هر بیمار (قبل از پوشیدن وسایل حفاظت فردی و پس از برداشتن آن ها)
- پس از تماس دست های بدون پوشش با اشیاء آلوده به مایعات بدن شامل بزاق خونی، ترشحات دهانی و تنفسی
- قبل از دست زدن به ابزار استریل، چه ابزارهای کیسه دار و چه بدون کیسه
- قبل از پوشیدن دستکش برای یک عمل جراحی (ضد عفونی شدن دست جراح)
- در حین تمیز کاری و ضدعفونی از جمله پس از شستشوی ابزار و پس از تمیز کردن دستگاه های دندانپزشکی و تکمیل عملیات ضد عفونی.
- قبل از ترک مطب دندانپزشکی
2- استفاده از تجهیزات حفاظت فردی (PPE): تجهیزات حفاظت فردی (PPE) یا موانع حفاظتی، اجزای ضروری اقدامات احتیاطی استاندارد در جهت جلوگیری از انتشار عفونت ها می باشند، زیرا افراد را از اسپری شدن یا پاشش های احتمالی مواد حاوی عوامل عفونی محافظت می کنند. تجهیزات حفاظت شخصی عبارتند از: ماسک صورت، دستکش، لباس محافظ و عینک محافظ
ماسک های صورت
ماسک های صورت از مخاط بینی و دهان و پوست صورت و گردن پزشک و دستیاران پزشک در برابر پاشیدن مایعات محافظت می کنند، اما متاسفانه محافظتی در برابر ذرات معلق در هوا ایجاد نمی کنند. ماسک های صورت باید به خوبی روی صورت قرار بگیرند تا عملکرد خود را به درستی انجام دهند. ماسک صورت یک وسیله یکبار مصرف می باشد و باید ظرفیت فیلتراسیون آن را در نظر گرفت. از آنجایی که کارایی فیلتراسیون پس از 20 دقیقه استفاده به دلیل رطوبت شروع به کاهش می کند، در نتیجه هنگامی که ماسک های صورت مرطوب می شوند، باید در طول مراحل طولانی تر تعویض شوند. استفاده مداوم از ماسک صورت همچنین از آلوده شدن سطوح محیطی با ترشحات تنفسی دندانپزشک و دستیاران دندانپزشکی جلوگیری می کند.
دستکش
استفاده از دستکش هرگز جایگزین شستن دست ها نمی شود، به همین دلیل شستشوی دست ها باید قبل از پوشیدن دستکش و بعد از درآوردن آن ها حتما به درستی انجام شود. در صورت پارگی، بریدگی یا سوراخ شدن دستکش فورا باید آن ها را تعویض کرد. بریدگی ها یا خراش ها، روی پوست دست ها می توانند نقطه ورود میکروارگانیسم ها به بدن را ایجاد کنند و بنابراین باید قبل از استفاده از دستکش، حداقل با چسب زخم پوشانده شوند.
پوشاک و کفش
برای پیشگیری از عفونت در مطب دندانپزشکی، هنگامی که فرد در معرض خطر آلودگی با مایعات عفونی بدن می باشد یا در مورد روش هایی که آئروسل تولید می کنند، باید از لباس محافظ استفاده شود. از آنجایی که این روپوش ها آستین های بلندی دارند که ممکن است در طول درمان آلوده شوند و بهداشت دست ها را دچار مشکل کنند، پس از درمان هر بیمار، باید تعویض شوند. کفش ها باید کاملا بسته و پوشیده باشند تا در صورت افتادن یک شی به طور تصادفی، از ایجاد زخم ها و بریدگی ها روی سطح پای افراد محافظت شود. همچنین کفش ها باید ضد لغزش بوده و به راحتی تمیز شوند.
عینک و محافظ صورت
حفاظت از چشم در طی مراحل جرم گیری با دستگاه جرم گیر و هنگام استفاده از دستگاه های چرخان بسیار ضروری می باشد. عینک از چشم ها در برابر آسیب های نافذ، اسپری شدن و پاشیدن مایعات بدن محافظت می کند. همچنین برای کاهش خطر صدمات فیزیکی یا شیمیایی ناشی از مواد مورد استفاده در طول درمان برای بیماران نیز توصیه می شود. هنگامی که ممکن است روش های درمان باعث ایجاد آئروسل یا پاشش قابل توجهی شود، محافظ صورت توصیه می شود. از آنجایی که عینک و محافظ صورت از فرد در برابر عوامل بیماری زای موجود در هوا محافظت نمی کنند در نتیجه بهتر است این عینک ها و محافظ های صورت همیشه با ماسک جراحی استفاده شوند.
3- برخورد مناسب با وسایل تیز: جسم تیز به هر جسمی گفته می شود که امکان بریدن، پاره کردن یا ایجاد جراحت را داشته باشد. رایج ترین نمونه های اجسام تیز، سوزن ها و تیغه های اسکالپل می باشند. با این حال، اشیاء دیگر، مانند ماتریس، فایل های ریشه و سیم ها نیز می توانند باعث آسیب های پوستی شوند و بنابراین باید به درستی با آن ها برخورد کرد.
ظروف تیز یکبار مصرف باید در یک ظرف مقاوم در برابر سوراخ شدن (سطل سفت) قرار داده شوند که تا حد امکان نزدیک به محلی که در آن استفاده می شود، قرار گیرد. این ظروف هرگز نباید بیش از حد (بیش از دو سوم ظرفیت کامل آنها) پر باشند.
تجهیزات تمیز کردن، ضد عفونی و استریل کردن
اکنون که با اقدامات احتیاطی برای کنترل شیوع و پیشگیری از عفونت در مطب های دندانپزشکی آشنا شدید، در ادامه ی مطلب روش های تمیز کردن، ضدعفونی و استریل کردن ابزار مورد استفاده در درمان بیمار را مورد بررسی قرار می دهیم.
نظافت مکانیکی و دستی
قبل از استریل کردن، تمیز کردن ابزار به صورت مکانیکی به جای تمیز کاری دستی ترجیح داده می شود. این به این دلیل است که تمیز کردن مکانیکی موثر تر است و خطر ضایعات پوستی یا قرار گرفتن در معرض آلودگی های خونی را کاهش می دهد. تمیز کردن مکانیکی را می توان با استفاده از ضد عفونی کننده های حرارتی که به عنوان واشر ابزار یا پاک کننده های اولتراسونیک نیز شناخته می شوند، انجام داد.
بنابراین تمیز کردن دستی تا حد امکان توصیه نمی شود. با این حال، اگر تمیز کاری دستی ترجیح داده شود، باید در یک سینک مخصوص انجام شود که منحصراً برای تمیز کردن ابزار استفاده می شود، که مثال آن یک سینک پر از آب ولرم و پاک کننده است. از آب داغ نباید استفاده شود، زیرا منجر به لخته شدن پروتئین ها می شود، در حالی که آب سرد نیز لیپید ها را جامد می کند و همین عامل، حذف زباله از ابزار را پیچیده تر می کند. ابزار ها را باید با یک برس دسته بلند تمیز کنید، آن ها را پایین و زیر آب در سینک نگه دارید. پس از تمیز کردن، باید آن ها را زیر آب گرم یا داغ (آب گرم خشک شدن را تسریع می کند) شستشو داده و در نهایت زیر ذره بین و نور مناسب بررسی شوند.
نظافت یونیت دندانپزشکی و تجهیزات رادیولوژی: برای پیشگیری از عفونت در مطب دندانپزشکی تمام وسایلی که می توان از یونیت دندانپزشکی خارج کرد، از جمله هندپیس ها، باید استریل شوند. تجهیزات رادیولوژی، چراغ ها و صندلی های دندانپزشکی باید با استفاده از مواد شیمیایی ضد عفونی شوند. به منظور کاهش آلودگی در حین استفاده، سنسور های رادیوگرافی دیجیتال باید قبل از تمیز کردن و استریلیزاسیون حرارتی یا ضد عفونی سطح بالا، بین یک بیمار و بیمار بعدی، با یک مانع شفاف محافظت شوند. سطوح تماس بالینی باید با موانع محافظ پوشانده شوند و بعد از هر بیمار تعویض گردند.
از روش خیساندن ابزار در مواد شیمیایی مناسب، می توان برای اهداف ضد عفونی، همچنین قبل از استریل کردن استفاده کرد. هدف از این کار، از بین بردن تمام میکروارگانیسم های فعال، از جمله هاگ باکتری، از ابزارها می باشد. رایج ترین روش های استریلیزاسیون مورد استفاده در دندانپزشکی، استریلیزاسیون با بخار تحت فشار و استریلیزاسیون با حرارت خشک می باشد.
استریلیزاسیون بخار تحت فشار (اتوکلاوینگ)
در حال حاضر استریلیزاسیون با بخار تحت فشار (اتوکلاوینگ) رایج ترین روش مورد استفاده در دندانپزشکی می باشد. این روش عملی و سریع است و ارزیابی کارایی استریلیزاسیون را ممکن می سازد. استریلیزاسیون اتوکلاو از چرخه دمای بالا 121 درجه سانتیگراد یا 134 درجه سانتیگراد استفاده می کند. تنها ایراد این روش این است که ابزار هایی که نمی توانند در معرض دمای بالا قرار گیرند، نمی توانند اتوکلاو شوند. استریلیزاسیون اتوکلاو تمایل به ایجاد زنگ زدگی در ابزارها و فرزهای فولاد کربنی دارد، بنابراین این وسایل باید در پایان چرخه در هوا خشک شوند.
استریلیزاسیون با بخار خشک
در این روش از اجاق های بخار خشک معمولی، با چرخه کوتاه و دما های بالا، برای وسایلی استفاده می‌شود که نمی‌توانند در معرض گرمای مرطوب یا هوای ساکن قرار گیرند. از آنجایی که دمای بالا می تواند به اجسام حساس به حرارت آسیب برساند، در این روش از چرخه های دمایی طولانی تر و پایین تر استفاده می شود و همچنین کوره ها باید کالیبره شوند. استریلیزاسیون با حرارت خشک ابزار ها را خورده نمی کند و ارزیابی کارایی استریلیزاسیون را به راحتی ممکن می سازد.
فرهنگ پیشگیری از ایجاد عفونت
مطب های دندانپزشکی به عنوان یک محیط کاری در نظر گرفته می شوند که دارای خطر بیولوژیکی بالایی می باشند و بنابراین همه پرسنل مطب باید با پروتکل هایی برای به حداقل رساندن آسیب های پوستی آشنا باشند. لازم است هر بیمار را ناقل بالقوه بیماری عفونی قابل انتقال در نظر گرفت و همواره سطح هوشیاری ثابتی را حفظ کرد و روش های پاکسازی، ضد عفونی و استریلیزاسیون را با هدف جلوگیری یا کاهش انتقال احتمالی بیماری از بیمار به کارکنان (دندانپزشکان، متخصصین بهداشت دندان، پرستاران و تکنسین های دندانپزشکی)، از کارکنان به بیماران و همچنین از بیمار به بیمار دیگر را رعایت نمود. پیشگیری از عفونت در مطب دندانپزشکی از مهمترین مواردی است که باید در هر مطب در نظر گرفته شود.
با توجه به دستورالعمل های مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری ها، ابزارهای دندانپزشکی بسته به خطر انتقال عفونت به سه دسته طبقه بندی می شوند. طبقه بندی بحرانی، نیمه بحرانی و غیر بحرانی. در این قسمت از مقاله این سه دسته ابزار را همراه با تجهیزات مناسب برای پاکسازی و ضدعفونی آنها بررسی می نماییم:
1- ابزارهای بحرانی: ابزارهایی هستند که برای نفوذ به بافت نرم یا استخوان استفاده می شوند و باید پس از هر بار استفاده استریل شوند. استریلیزاسیون این ابزارها توسط بخار تحت فشار (اتوکلاوینگ)، حرارت خشک یا بخار حرارتی/شیمیایی در دستگاه های اتوکلاو حاصل می شود. ابزارهای حیاتی شامل فورسپس، چاقوی جراحی، اسکنه استخوانی، جرم گیر و فرز هستند.
2- ابزارهای نیمه بحرانی: آنهایی هستند که به بافت نرم یا استخوان نفوذ نمی کنند، اما با بافت های دهان تماس دارند، مانند آینه ها و کندانسورهای آمالگام. این دستگاه ها نیز باید پس از هر بار استفاده استریل شوند. با این حال، در برخی موارد، استریل کردن این تجهیزات به خاطر آسیب پذیر بودن در برابر حرارت دستگاه اتوکلاو یا خطر زنگ زدن امکان پذیر نیست و بنابراین، مواد ضدعفونی کننده در سطح بالا نیز برای این ابزارها مناسب است.
3- ابزارهای غیر بحرانی: آنهایی هستند که فقط با پوست سالم مانند اجزای خارجی سرهای اشعه ایکس در تماس هستند. چنین وسایلی خطر انتقال عفونت نسبتاً کمی دارند و بنابراین کافی است با مواد ضدعفونی کننده سطح متوسط یا سطح پایین پاکسازی شوند. مواد ضد عفونی کننده سطح متوسط می توانند فنول ها، یدوفورها و ترکیبات حاوی کلر باشند.
جمع بندی
چک لیست تمیز کردن مطب دندانپزشکی که شامل شیوه های مناسب کنترل عفونت است می تواند به حفظ محیط مطب شما در برابر ویروس ها و باکتری های مسئول بیماری های واگیر مانند HIV، سل، هپاتیت و غیره کمک کند. اگر بتوانید از طریق ضدعفونی موثر مطب، انتشار میکروب ها را محدود کنید، می توانید به کاهش احتمال قرار گرفتن کارکنان و بیمارانتان در معرض بیماری های واگیر کمک کنید. به عنوان یک متخصص دندانپزشکی، تجربه مثبت بیمار اولویت شماره یک شماست. این یکی از دلایل این امر است که چرا رسیدگی به نظافت اداری و کنترل عفونت برای کسب و کار شما بسیار مهم می باشد.
