هر آنچه باید در خصوص اوردنچر متکی بر ایمپلنت بدانید!
به عنوان دندانپزشکی که به دنبال ارائه بهینه ترین و قابل پیش بینی ترین طرح های درمانی برای بیماران بی دندان کامل هستید، اوردنچر متکی بر ایمپلنت دیگر یک گزینه تجملی محسوب نمی شود، بلکه یک استاندارد طلایی در پروتزهای متحرک است. این روش درمانی، پلی بین بازسازی ثابت و متحرک ایجاد کرده و با استفاده از حداقل دو پایه کاشت، مشکلات همیشگی پروتزهای کامل متحرک مانند لقی، ناراحتی، تحلیل پیشرونده استخوان و نارضایتی بیمار را به شکل چشمگیری برطرف می‌سازد. در این نوشتار، به طور خلاصه و کاربردی به بررسی عوامل کلیدی موفقیت این درمان، از انتخاب مناسب بیمار و تعیین تعداد و جایگاه بهینه پایه ها تا انتخاب سیستم اتصال دهنده مناسب و ملاحظات لابراتواری خواهیم پرداخت. هدف، یادآوری اصولی است که موجب افزایش ماندگاری درمان، کاهش مشکلات پس از آن و در نهایت، رضایت کامل بیمار می‌گردد.
اوردنچر متکی بر ایمپلنت
اوردنچر متکی بر ایمپلنت (Implant-supported overdenture) یک پروتز متحرک کامل است که به کمک ایمپلنت های دندانی در داخل استخوان فک تثبیت می شود. این نوع پروتز به عنوان یک جایگزین پیشرفته برای دنچرهای کامل سنتی معرفی شده است، زیرا با افزودن حمایت و قدرت نگهدارندگی حاصل از ایمپلنت ها، بسیاری از مشکلات دنچرهای معمولی را برطرف می سازد.
در دنچر کامل معمولی، پروتز یا اباتمنت فقط روی سطح مخاط و استخوان تحلیل رفته قرار می گیرد. بنابراین، ثبات آن به سطح پوشاننده، آناتومی قوس فکی، عمق و فرم وستیبول و قدرت چسبندگی بزاق وابسته است. این شرایط اغلب در فک پایین به دلیل سطح اتکای کمتر و حرکات زبان ناکافی بوده و سبب لقی پروتز و کاهش کارایی جویدن می شود. علاوه بر این، فشار مداوم بر بافت نرم باعث زخم های تماسی، ناراحتی بیمار و تحلیل استخوان فک می گردد.
پس از قرارگیری ایمپلنت درون استخوان فک، پدیده ای بیولوژیک به نام استخوان یکپارچگی یا اُسی اینتگریشن (Osseointegration) رخ می دهد. در این فرآیند، سلول های استخوان ساز (استئوبلاست‌ها) بر روی سطح ایمپلنت حرکت کرده و بدون ایجاد بافت فیبروز یا التهابی، ماتریکس استخوانی تولید می کنند. به تدریج، استخوان جدید بر روی سطح ایمپلنت رشد کرده و آن را در بر می گیرد و در نهایت یک اتصال قوی، قابل پیش بینی و با ثبات بین ایمپلنت و استخوان فک ایجاد می شود.
این یکپارچگی استخوان و ایمپلنت سبب می‌شود که ایمپلنت‌ها توانایی تحمل نیروهای عملکردی (جویدن و گاز گرفتن) را داشته باشند. اوردنچر بر روی این ایمپلنت ها توسط اتصالاتی مانند bar, ball, locator یا magnet ثابت می شود. نتیجه این است که پروتز علاوه بر اتکا به بافت نرم، از یک سیستم حمایت کننده صلب نیز بهره مند می گردد.
مزایای استفاده از اوردنچر متکی بر ایمپلنت
پیش از آنکه به مزایای چشمگیر این روش درمانی بپردازیم، ضروری است به این نکته کلیدی اشاره کنیم که اوردنچر متکی بر ایمپلنت، اساساً رویکردی انقلابی در پروتزهای متحرک محسوب می شود. این سیستم با استفاده از دو یا چند ایمپلنت به عنوان پایه های نگهدارنده، ساختاری کاملاً پایدار و قابل اعتماد ایجاد می کند که نه تنها مشکلات سنتی دندان های مصنوعی متحرک را حل می نماید، بلکه تجربه ای مشابه دندان های طبیعی را برای بیمار به ارمغان می آورد. در ادامه، مهم ترین مزایای بالینی و کاربردی این روش درمانی را بررسی خواهیم کرد.
از دیدگاه بیومکانیک انتقال نیرو:
- در دنچر کامل سنتی، تمام نیروهای جونده به سطح مخاط منتقل می شود. چون استخوان بدون دندان مستعد تحلیل است، فشار مداوم باعث تسریع روند تحلیل آلوئولار می شود.
- در اوردنچر متکی بر ایمپلنت، بخش زیادی از نیروها از طریق ایمپلنت به استخوان منتقل می شود. این امر سبب کاهش بار وارد بر بافت نرم و همچنین کاهش سرعت تحلیل استخوان فک می گردد، زیرا ایمپلنت به‌عنوان یک محرک مکانیکی، فعالیت استخوانی را تا حدی حفظ می کند.
از نظر آناتومیک و عملکردی :
- در فک پایین، قرار دادن تنها دو ایمپلنت قدامی (کانین راست و چپ) باعث ایجاد یک محور حمایتی قدرتمند می شود. این امر حرکت های چرخشی پروتز را محدود کرده و حس امنیت قابل توجهی برای بیمار ایجاد می کند.
- در فک بالا، به دلیل کیفیت استخوان متفاوت و نیاز به سطح اتکای بیشتر، معمولاً تعداد بیشتری ایمپلنت برای اوردنچر مورد استفاده قرار می‌گیرد (معمولاً ۴ عدد یا بیشتر).
- افزایش قدرت نگهدارندگی پروتز در هر دو فک باعث می شود بیمار بتواند با قدرت بیشتری جویدن را انجام دهد، قدرت گاز گرفتن افزایش یابد و تلفظ کلمات و گفتار طبیعی تر گردد.
- ثبات بیشتر پروتز همچنین موجب بهبود روانی و اجتماعی بیمار می شود، زیرا یکی از نگرانی های رایج بیماران بی دندان، لقی و جابه‌جایی پروتز حین صحبت کردن یا غذا خوردن در جمع است.
از منظر تعریفی، همان طور که در متون علمی ذکر می‌شود، باید میان دو دسته تمایز قائل شد:
1. Implant-supported overdenture: پروتز کاملاً متکی بر ایمپلنت هاست و تقریباً هیچ باری به مخاط وارد نمی شود. این وضعیت بیشتر در طرح های بار (bar overdenture) یا زمانی که تعداد ایمپلنت فک زیاد است، رخ می دهد.
2. Implant-assisted (tissue-supported) overdenture: پروتز بخشی از بار را از ایمپلنت و بخشی را از بافت نرم دریافت می کند. شایع ترین مثال، اوردنچر دو ایمپلنتی فک پایین است که به عنوان استاندارد مراقبتی جهانی شناخته می شود.
در نتیجه به طور خلاصه، اوردنچر متکی بر ایمپلنت را می توان این‌گونه تعریف کرد؛ یک پروتز متحرک کامل که بر پایه چند ایمپلنت دندانی و اتصالات اختصاصی قرار گرفته و نسبت به دنچر کامل سنتی، حمایت مکانیکی بهتر، ثبات بیشتر، کاهش تحلیل استخوان، بهبود فانکشن جویدن و گفتار و ارتقای چشمگیر کیفیت زندگی بیمار را فراهم می سازد.
تاریخچه اوردنچر متکی بر ایمپلنت
پدیده‌ی اُسی اینتگریشن (osseointegration) که اساس ایمپلنت های مدرن دندانی را تشکیل می دهد، در اوایل دهه ۱۹۵۰ توسط پروفسور Per-Ingvar Brånemark در سوئد کشف شد. او دریافت که پیچ های تیتانیومی در تماس مستقیم با استخوان، بدون ایجاد بافت فیبروزی، می توانند سال ها پایدار باقی بمانند و بارهای عملکردی را تحمل کنند. این کشف امکان استفاده از ایمپلنت های تیتانیومی برای بازتوانی بیماران بی دندان را فراهم کرد. نخستین بیمار بالینی با ایمپلنت در سال ۱۹۶۵ درمان شد و موفقیت طولانی مدت آن مسیر تحقیقات و توسعه پروتزهای متکی بر ایمپلنت را هموار کرد.
در دهه های بعد، توسعه پروتزهای متحرک بر پایه ایمپلنت، به ویژه اوردنچرهای میله ای و دو ایمپلنتی فک پایین، روند پذیرش جهانی یافت. مطالعات بالینی دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ نشان دادند که این روش ضمن کاهش هزینه و تهاجم جراحی نسبت به پروتز ثابت تمام فک، گیر و ثبات قابل توجهی فراهم می کند. در سال ۲۰۰۲، بیانیه مک گیل، اوردنچر دو ایمپلنتی فک پایین را به عنوان استاندارد مراقبتی برای بیماران بی دندان معرفی نمود و بعدها توسط بیانیه یورک در ۲۰۰۹ مورد تأیید قرار گرفت. پیشرفت های اخیر شامل استفاده از اتصالات پیشرفته،CAD/CAM و مواد نوین، کارایی و دوام اوردنچرهای متکی بر ایمپلنت را بیش از پیش ارتقا داده است.
طبقه بندی اوردنچر متکی بر ایمپلنت
اوردنچرهای متکی بر ایمپلنت را می توان بر اساس نوع اتصالات (attachments)، حمایت بیومکانیکی و تعداد ایمپلنت ها دسته بندی کرد. این طبقه بندی به انتخاب مناسب پروتز برای هر بیمار کمک می کند. در ادامه مقاله به بررسی انواع اوردنچرها خواهیم پرداخت.
بر اساس نوع اتصالات (Attachment System)
یکی از مهم ترین عوامل تعیین کننده عملکرد اوردنچرهای متکی بر ایمپلنت، نوع اتصالات بین پروتز و ایمپلنت ها است. این اتصالات نقش اساسی در ثبات (stability)، میزان نگهدارندگی (retention) و انتقال نیرو به استخوان و بافت نرم دارند و انتخاب صحیح آن‌ها مستقیماً بر راحتی بیمار، دوام پروتز و سلامت بافت های اطراف تأثیر می گذارد. انواع اتصالات مورد استفاده در اوردنچرها با توجه به طراحی، پیچیدگی، تعداد ایمپلنت ها و مکانیزم عملکرد متفاوت هستند و هر یک مزایا و محدودیت های خاص خود را دارند.
رایج ترین انواع اتصالات عبارتند از:
۱. اتچمنت توپی Ball Attachment
این سیستم شامل یک سر گوی نصب شده روی ایمپلنت و یک حفره تطبیق پذیر داخل پروتز است.
مزایا: سادگی در ساخت و نصب، نگهداری و تعویض آسان، مناسب برای اوردنچر با تعداد کم ایمپلنت (معمولاً ۲ تا ۴ ایمپلنت).
معایب: میزان نگهدارندگی متوسط است و پروتز ممکن است تحت بارهای شدید کمی جا به جا شود، بنابراین برای فک بالا یا تحلیل شدید استخوان چندان مناسب نیست.
۲. اتچمنت میله ای Bar Attachment
در این سیستم، چند ایمپلنت با یک میله سخت به یکدیگر متصل شده و پروتز روی این میله قرار می گیرد.
مزایا: ثبات بسیار بالا، توزیع یکنواخت نیرو بر تمام ایمپلنت ها، مناسب برای فک بالا و بیماران با تحلیل شدید استخوان.
معایب: نیازمند جراحی دقیق و تنظیمات فنی پیچیده، هزینه بالاتر، و تعمیرات پروتز نسبتاً دشوار است.
۳. اتچمنت لوکیتور Locator Attachment
این سیستم مشابه Ball Attachment است، اما با مکانیزم مخروطی و ارتفاع عمودی کم، میزان نگهدارندگی بالاتری ایجاد می کند.
مزایا: تطبیق پذیری بالا با پروتز و موقعیت ایمپلنت، نصب و تعویض آسان، مناسب برای اوردنچر فک پایین با دو ایمپلنت.
معایب: اجزای پلاستیکی داخلی ممکن است با گذشت زمان فرسوده شوند و نیاز به تعویض داشته باشند.
۴. اتچمنت مغناطیسی Magnet Attachment
در این سیستم، یک قطعه مغناطیسی روی ایمپلنت و قطعه مقابل آن روی پروتز قرار می گیرد تا اتصال مغناطیسی ایجاد شود.
مزایا: سهولت قرار دادن پروتز، نیروی مکانیکی کم لازم برای اتصال، مناسب بیماران با توان محدود حرکتی یا ضعف عضلانی.
معایب: میزان نگهدارندگی نسبتاً کمتر از سایر اتصالات، کاهش کارایی جویدن و توزیع نیرو در مقایسه با Bar یا Locator و محدودیت در بیماران با تحلیل شدید استخوان.
بر اساس حمایت بیومکانیکی
یکی از مهم ترین جنبه های طراحی اوردنچر، نحوه حمایت پروتز توسط ایمپلنت و بافت نرم (مخاط) است. این عامل تعیین کننده میزان انتقال نیرو، پایداری پروتز، فشار وارد بر لثه و تحلیل استخوان است و به انتخاب نوع پروتز و تعداد ایمپلنت ها کمک می کند. بسته به طراحی و تعداد ایمپلنت ها، اوردنچرها به دو دسته اصلی تقسیم می شوند:
اوردنچر کاملاً متکی بر ایمپلنت Implant-Supported Overdenture
در این نوع پروتز، اغلب یا تمام نیروهای وارد بر پروتز توسط ایمپلنت ها تحمل می شوند و نقش لثه و بافت نرم در حمایت بسیار محدود است. چنین طراحی معمولاً با استفاده از اتچمنت های مقاوم مانند میله (Bar) یا Locator و تعداد ایمپلنت های بیشتر انجام می شود تا ثبات و میزان نگهدارندگی بالا تضمین گردد. این نوع پروتز در مواردی که تحلیل استخوان شدید است یا بیمار نیاز به عملکرد جویدن قوی دارد، مناسب است.
اوردنچر کمک گیر از ایمپلنت / متکی بر بافت نرم Implant-Assisted / Tissue-Supported Overdenture
در این طرح، نیروهای عملکردی بین ایمپلنت و بافت نرم تقسیم می شوند؛ به عبارت دیگر، بخشی از فشار توسط ایمپلنت و بخشی توسط مخاط تحمل می شود. این طراحی رایج ترین شکل اوردنچر در فک پایین است و معمولاً با دو ایمپلنت جلویی و پروتز متحرک، بخشی از نیرو را روی لثه منتقل می کند. مزیت اصلی این روش، سادگی جراحی، هزینه کمتر و تطبیق پذیری بالاتر با شرایط استخوان بیمار است، در حالی که عملکرد و کیفیت زندگی بیماران به طور قابل توجهی نسبت به دنچر کامل سنتی بهبود می یابد.
بر اساس تعداد ایمپلنت ها
تعداد ایمپلنت ها، عامل تعیین کننده در ثبات، میزان نگهدارندگی، توزیع نیرو و قابلیت تحمل بار پروتز است. انتخاب تعداد مناسب ایمپلنت ها به عوامل آناتومیک فک، کیفیت استخوان، تحلیل استخوان و نیاز عملکردی بیمار بستگی دارد:
دو ایمپلنتی:
رایج ترین طرح برای فک پایین، مقرون به صرفه و استاندارد جهانی است. معمولاً به صورت اوردنچر کمک گیر از ایمپلنت با اتچمنت Locator اجرا می شود. ثبات و میزان نگهدارندگی قابل قبول برای اکثر بیماران فراهم می کند و استاندارد مراقبتی شناخته شده است.
سه یا چهار ایمپلنتی:
بیشتر برای فک بالا یا فک پایین با تحلیل شدید استخوان استفاده می شود. تعداد بیشتر ایمپلنت، توزیع یکنواخت تر نیرو و ثبات بالاتر پروتز را فراهم می کند و همچنین امکان استفاده از اتچمنت های میله ای یا سیستم Locator با عملکرد بهتر وجود دارد.
پنج یا شش ایمپلنتی:
در شرایطی که پروتز باید بار عملکردی بسیار بالا را تحمل کند یا استخوان فک محدود و تحلیل شده باشد، تعداد زیاد ایمپلنت، پروتز را شبیه به یک پروتز ثابت می کند. این طراحی معمولاً در فک بالا و موارد پیچیده بازتوانی توصیه می شود و ثبات بسیار بالایی ایجاد می کند، اما هزینه و پیچیدگی جراحی آن بیشتر است.
نکات تکمیلی اوردنچر متکی بر ایمپلنت
اوردنچرهای متکی بر ایمپلنت علاوه بر ارائه ثبات و میزان نگهدارندگی بیشتر نسبت به دنچر کامل سنتی، دارای مزایای عملکردی و بالینی قابل توجهی هستند که نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی بیماران بی دندان ایفا می کنند. این پروتزها توانایی جویدن و گاز گرفتن بیمار را به طور قابل ملاحظه ای افزایش می دهند و از لغزش پروتز هنگام صحبت یا غذا خوردن جلوگیری می کنند، که خود موجب بهبود کیفیت گفتار و تلفظ کلمات می شود.
از منظر آناتومیک و بیومکانیک، ایمپلنت ها نیروهای مکانیکی حاصل از جویدن را مستقیماً به استخوان منتقل می کنند و این فرآیند باعث تحریک استخوان و کاهش سرعت تحلیل استخوان آلوئولار می شود. اثر این مکانیسم به ویژه در فک پایین مشهود است و اوردنچر دو ایمپلنتی می تواند تحلیل استخوان را نسبت به دنچر کامل سنتی به میزان قابل توجهی کاهش دهد.
از سوی دیگر، اوردنچر متکی بر ایمپلنت نیازمند مراقبت و بهداشت دقیق است. بیمار باید قادر باشد پروتز را برای تمیز کردن و مراقبت های روزانه خارج کند و اتچمنت های مختلف Ball، Locator، Bar یا Magnet باید به صورت دوره ای بررسی و در صورت نیاز تعویض شوند، زیرا اجزای پلاستیکی یا فنری آن ها با گذشت زمان فرسوده می شوند.
انتخاب تعداد و موقعیت ایمپلنت ها نقش تعیین کننده ای در ثبات، میزان نگهدارندگی و توزیع نیرو دارد؛ معمولاً فک پایین با دو ایمپلنت جلویی استاندارد درمان می شود، در حالی که فک بالا و فک هایی با تحلیل شدید استخوان نیازمند تعداد بیشتری ایمپلنت هستند. همچنین نوع اتچمنت نه تنها بر میزان نگهدارندگی تأثیر دارد، بلکه بر توزیع نیرو، راحتی نصب و نگهداری و طول عمر پروتز نیز اثرگذار است و انتخاب آن باید بر اساس کیفیت استخوان، شرایط آناتومیک، نیاز عملکردی بیمار و بودجه درمان انجام شود.
در نهایت، باید توجه داشت که تفاوت اصلی اوردنچر متکی بر ایمپلنت با پروتز ثابت، قابلیت خارج شدن پروتز توسط بیمار است. این ویژگی امکان مراقبت بهداشتی ساده‌تر را فراهم می کند، اما در عین حال پروتز ثابت به دلیل اتصال دائمی به ایمپلنت، ثبات بیشتری دارد. با این حال، اوردنچر ایمپلنتی ترکیبی بهینه از ثبات، عملکرد بالا و سهولت نگهداری ارائه می دهد و به همین دلیل به عنوان گزینه استاندارد و پذیرفته شده برای بازتوانی بیماران بی دندان در فک پایین و موارد خاص فک بالا شناخته می شود.
نتیجه گیری
اوردنچر متکی بر ایمپلنت یک پروتز متحرک کامل است که با استفاده از چند ایمپلنت و اتصالات اختصاصی، ثبات و میزان نگهدارندگی بیشتری نسبت به دنچر کامل سنتی فراهم می کند. این پروتز توانایی جویدن، گاز گرفتن و گفتار بیمار را بهبود می بخشد و از لغزش پروتز جلوگیری می کند. ایمپلنت ها نیروهای عملکردی را به استخوان منتقل کرده و با تحریک استخوان، سرعت تحلیل استخوان آلوئولار را کاهش می دهند. انتخاب تعداد ایمپلنت ها و نوع اتچمنت تأثیر مستقیم بر ثبات، توزیع نیرو و دوام پروتز دارد؛ دو ایمپلنت فک پایین رایج ترین و استاندارد ترین طراحی است، در حالی که فک بالا یا تحلیل شدید استخوان نیازمند ایمپلنت های بیشتر و اتچمنت های مقاوم تر است. اوردنچر متکی بر ایمپلنت با قابلیت خارج شدن برای مراقبت بهداشتی آسان، ترکیبی بهینه از ثبات، عملکرد بالا و سهولت نگهداری ارائه می دهد و به همین دلیل درمانی استاندارد و مؤثر برای بیماران بی دندان به شمار می رود.
