معرفی کامل انواع دستگاه رادیولوژی فک و دندان

در این مقاله قصد داریم به معرفی کامل انواع دستگاه رادیولوژی فک و دندان بپردازیم. اگر شما هم به دنبال آشنایی با انواع دستگاه رادیولوژی فک و دندان هستید احتمالا تاکنون سوالاتی نظیر سوالاتی که در اینجا مطرح کرده ایم در ذهنتان به وجود آمده است: دستگاه های اصلی رادیولوژی فک و دندان کدامند؟ هنگام انتخاب دستگاه رادیولوژی فک و دندان چه ویژگی هایی را باید در نظر داشته باشم؟ چرا باید از سنسورهای داخل دهانی برای عکاسی از دندان استفاده کنیم؟ چه زمانی باید از اسکنرهای CBCT دندان استفاده کرد؟ چه اندازه ای برای میدان دید (FOV) اسکنر های CBCT انتخاب کنم؟ چگونه اندازه وکسل CBCT را انتخاب کنم؟ در ادامه این مقاله به پاسخ تک‌تک این سوالات خواهیم پرداخت.

تعریف رادیوگرافی دندان

رادیولوژی دندان می تواند به شما کمک کند تا مشکلات سلامت دهان مانند حفره ها و بیماری لثه را قبل از بدتر شدن تشخیص دهید. دسته بندی دیگری برای تصویربرداری رادیولوژی دندان وجود دارد، که شامل تصویر برداری داخل دهانی (از داخل دهان بیمار) و خارج دهانی (از خارج از دهان بیمار) می شود. رادیولوژی فک و دندان برای سلامت و نگهداری مناسب دندان و دهان ضروری است.

در خصوص نحوه عملکرد رادیوگرافی فک و دندان می توان گفت، مانند تصاویر رادیولوژی که از سایر قسمت های بدن گرفته می شود، رادیولوژی دندان نیز از تابش الکترومغناطیسی برای گرفتن تصاویر از دهان بیمار استفاده می کند. پرتو اشعه از بافت های نرم دهان عبور می کند و تصاویری از دندان ها و استخوان های بیمار ایجاد می کند. اشعه ایکس دندان ممکن است سنتی (گرفته شده با فیلم) یا دیجیتال (با سنسورهای دیجیتال و کامپیوتر) باشد. رادیوگرافی دیجیتال دندان در مقایسه با دستگاه های رادیولوژی فک و دندان سنتی 80 تا 90 درصد اشعه کمتری مصرف می کند.

رادیوگرافی دندان به دندانپزشک کمک می کند تا طیف وسیعی از مشکلات سلامت دهان را تشخیص دهد. از جمله این مشکلات می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• حفره ها، به خصوص نواحی کوچک پوسیدگی بین دندان ها
• پوسیدگی در زیر پر کردگی های موجود
• تحلیل استخوان در فک بیمار
• مناطق عفونتی
• موقعیت دندان های رویش نیافته یا نهفته
• دندان های آبسه (عفونت در ریشه دندان یا بین لثه و دندان بیمار)
• کیست ها و برخی از انواع تومورها

دندانپزشکان همچنین از دستگاه‌ رادیوگرافی فک و دندان برای کمک به تعیین واجد شرایط بودن بیمار برای درمان هایی مانند ایمپلنت دندان، بریس یا پروتز دندان استفاده می کنند. اشعه ایکس به دندانپزشک کمک می کند تا بهبودی را پس از برخی روش ها نیز بررسی کند، مانند: پیوند استخوان دندان و درمان ریشه.

چگونگی عکسبرداری با دستگاه رادیوگرافی فک و دندان

دستگاه رادیوگرافی فک و دهان (دنتال یا پانورامیک) یکی از تجهیزات ضروری در دندانپزشکی است که برای تصویربرداری دقیق از ساختارهای دندانی، فک انسان و بافت های اطراف استفاده می شود. این دستگاه با استفاده از پرتوهای ایکس، تصاویر دوبعدی یا سه بعدی با وضوح بالا ارائه می دهد که در تشخیص پوسیدگی ها، بیماری های لثه، موقعیت دندان های نهفته و ناهنجاری های استخوانی کاربرد دارد. مدل های پیشرفته آن مانند دستگاه های دیجیتال، دوز کمتری از اشعه را به بیمار منتقل کرده و تصاویر را بلافاصله برای تحلیل روی مانیتور نمایش می دهند. این دستگاه ها در انواع مختلفی از جمله داخل دهانی (Intraoral) و خارج دهانی (Extraoral) مانند پانورامیک و CBCT طراحی شده اند تا نیازهای مختلف تشخیصی را پوشش دهند.

همانند دستگاه های دیگر در زمینه دندانپزشکی در استفاده از این دستگاه نیز باید مراحل خاصی انجام شود. قبل از گرفتن رادیولوژی دندان، یک تکنسین پیش بند سربی را روی قفسه سینه بیمار قرار می دهد و ممکن است یقه تیروئید را دور گردن او بپیچد. این کار به محافظت از بیمار در برابر تشعشعات اضافی کمک می کند. وقتی زمان عکسبرداری فرا می رسد، بیمار یا روی صندلی می نشیند یا جلوی دستگاه اشعه ایکس می ایستد. تکنسین فیلم یا سنسور را در محل مورد نظر قرار می دهد و سپس دکمه ای را برای گرفتن تصویر اشعه ایکس فشار می دهد. مهم است که در طول این فرآیند بیمار تا حد امکان ثابت بماند.

انواع دستگاه رادیوگرافی فک و دندان

تصویربرداری از فک و دهان به عنوان یکی از ارکان اصلی تشخیص در دندانپزشکی، امکان بررسی دقیق ساختارهای دندانی و استخوانی را فراهم می‌سازد. این روش با بهره‌ گیری از فناوری‌های پیشرفته، امکان شناسایی زودهنگام ناهنجاری‌ها، پوسیدگی‌ها و سایر مشکلات دندانی را با دقت بالا میسر می‌کند. امروزه سیستم‌های تصویربرداری مدرن با کاهش میزان پرتوگیری بیمار و افزایش کیفیت تصاویر، تحولی چشمگیر در امر تشخیص و درمان ایجاد کرده‌اند. این فناوری‌ها با ارائه جزئیات دقیق آناتومیکی، دندانپزشک را در برنامه‌ریزی درمانی دقیق و مؤثر یاری می‌رسانند. 

دستگاه اشعه ایکس فک و دندان یا دستگاه رادیولوژی فک و دندان، تصاویر دو بعدی یا سه بعدی از قسمتی از دندان یا تمام دندان می‌گیرد. چهار نوع اصلی از دستگاه های رادیولوژی فک و دندان وجود دارد:

• ژنراتورهای اشعه ایکس دندان
• سیستم های اشعه ایکس پانورامیک
• سیستم های اشعه ایکس سفالومتریک
• اسکنرهای CBCT

1.ژنراتورهای اشعه ایکس دندان

ژنراتورهای اشعه ایکس دندان می توانند از یک یا چند دندان عکسبرداری کنند. انواع مختلفی از رادیوگرافی یا اشعه ایکس وجود دارد:

الف) اشعه ایکس بایت وینگ (bitewing): این نوع عکس برداری بسیار رایج است و معمولاً به عنوان یک معاینه پیشگیرانه انجام می شود. این عکس ها می توانند برای شناسایی پوسیدگی بین دندان ها یا زیر خط لثه و همچنین تشخیص منشا ناراحتی احتمالی دندان استفاده شوند.

ب) اشعه ایکس پری اپیکال (periapical): رادیوگرافی پری اپیکال به شما این امکان را می دهد که از کل دندان (و نه فقط بخشی از آن، مانند رادیوگرافی بایتوینگ) رادیوگرافی بگیرید و حتی کمی فراتر از ریشه دندان بروید. این نوع تصویر برداری با اشعه ایکس زمانی استفاده می شود که بیمار مشکوک به داشتن مشکلی در نوک ریشه دندان یا در استخوان فک باشد.

ج) اشعه ایکس اکلوزال (occlusal): رادیوگرافی اکلوزال به ما امکان می دهد تا گروه کوچکی از دندان ها را مشاهده کنیم و به این ترتیب رشد کامل و موقعیت دندان ها را ببینیم، بفهمیم چرا برخی از دندان ها هنوز نروییده اند یا دندان های اضافی را شناسایی کنیم. کیست، آبسه، شکاف کام یا شکستگی نیز با این نوع اشعه ایکس قابل تشخیص می باشد.

2.دستگاه های رادیولوژی فک و دندان پانوراما: 

اشعه ایکس پانوراما تصویر دو بعدی از کل دندان (نمای جلو) می گیرد

3.دستگاه های رادیولوژی فک و دندان سفالومتری:

 اشعه ایکس سفالومتری تصویر دوبعدی از یک طرف کل سر (نمای جانبی) می گیرد.

4.اسکنر های CBCT (یا پرتو مخروطی):

اسکنر های CBCT تصاویر دیجیتالی از ساختارهای استخوانی و بازسازی های سه بعدی می گیرند. بسته به مدل، دستگاه می تواند حجم بزرگتر یا کوچکتری از دندان ها و استخوان های اطراف را بگیرد. لازم به ذکر است که این دستگاه نسبت به سی تی اسکن های معمولی که از پرتو تابشی فن شکل استفاده می کند که به آن «پرتو فن» نیز می گویند و از دوز بسیار کمتر اشعه‌ ایکس استفاده می کند.

امروزه تجهیزات هیبریدی زیادی وجود دارد که قادر به انجام بیش از یک نوع رادیوگرافی خارج دهانی هستند:

• پانورامیک و سفالومتری
• پانوراما و CBCT
• پانورامیک، سفالومتری و CBCT
• سیستم پانورامیک Acteon + سفالومتریک + CBCT

نوع دیگری از دسته بندی انواع مختلف رادیوگرافی فک و دندان وجود دارد که تصاویر را به دو نوع اصلی تقسیم می نماید:

1. داخل دهانی: فیلم یا حسگر در داخل دهان بیمار قرار دارد.
2. خارج دهانی: فیلم یا حسگر خارج از دهان بیمار است.

انواع مختلفی ازرادیولوژی داخل دهانی وجود دارد که عبارتند از:

• اشعه ایکس بایت وینگ
• اشعه ایکس پری آپیکال
• اشعه ایکس اکلوزال

همچنین انواع مختلفی از رادیولوژی خارج دهانی نیز وجود دارد که از جمله آن ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اشعه ایکس پانوراما
• اشعه ایکس سفالومتری
• سی تی اسکن پرتو مخروطی

نکات مهم در انتخاب دستگاه مناسب

چندین ویژگی برای انتخاب ژنراتور دندانی وجود دارد؛ از جمله اندازه و پیکربندی، قدرت و اندازه کولیماتور.

اندازه و پیکربندی: بسته به فضای موجود در مطب، سه مدل اندازه و پیکربندی مختلف برای انتخاب دستگاه رادیولوژی فک و دندان وجود دارد:

• دستگاه های رادیولوژی فک و دندان دیواری (در انتخاب این دستگاه ها، بررسی طول بازوها بسیار مهم است)
• دستگاه های رادیولوژی فک و دندان پایه دار (می توان از صندلی نیز استفاده کرد)
• دستگاه های پرتابل رادیولوژی فک و دندان (قبل از خرید، بررسی وزن آنها مهم است)

پاور: قدرت دستگاه، نوع تصویر (دیجیتال، آنالوگ یا هر دو) و زمان نوردهی مورد نیاز را تعیین می کند. ژنراتور های اشعه ایکس دندان دارای قدرت بالایی، بین 30 کیلو وات تا 100 کیلو وات، برای تولید سریع تصاویر هستند. میانگین توان مصرفی بین 50 تا 70 کیلو وات است.

اندازه کولیماتور و قابلیت تنظیم: کولیماتور اندازه میدان تابش اشعه ایکس و حداکثر اندازه تصویر تولید شده را محدود می کند.

علت استفاده از سنسورهای داخل دهانی برای عکاسی از دندان

دستگاه های رادیولوژی فک و دندان داخل دهانی به دلیل فشرده بودن و انجام معاینه بسیار سریع، مقرون به صرفه ترین راه حل برای عکسبرداری با اشعه ایکس دندان می باشند. با این حال، استفاده از آن ها فقط به برنامه های خاصی محدود می شود. بهتر است برای دستگاه رادیوگرافی داخل دهانی از سنسور استفاده شود، به ویژه سنسوری که با دوزهای کمتر تشعشع کار می کند، مانند سنسورهای دیجیتال داخل دهانی CMOS. سنسورهای CMOS نسبت به گیرنده‌ های تصویری از نوع صفحه فسفر قابل تحریک عکس، دارای مزایایی هستند، از جمله این مزیت ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دوام و مقاومت بیشتر در مقایسه با سنسورهای انعطاف پذیر
• تجسم تقریبا فوری تصویر بر روی صفحه
• کاهش زمان قرار گرفتن در معرض اشعه و در نتیجه کاهش دوز تابش جذب شده توسط بیمار
• هزینه های تعمیر و نگهداری معقول
• سهولت ضد عفونی شدن

همچنین، ویژگی های زیر نیز برای استفاده از این نوع سنسورها باید در نظر گرفته شود:

• حداکثر وضوح ممکن
• اندازه سنسور که باید برای رادیوگرافی دندان های بزرگ (حداقل 22 میلی متر) کافی باشد.
• درجه مقاومت در برابر آب (IPx7 توصیه می شود)
• نوع اتصال (ترجیحا USB)
• سازگاری نرم افزار ارائه شده با تجهیزات موجود

شرایط لزوم استفاده از اسکنرهای CBCT دندان

اگرچه این اسکنر گران‌ ترین دستگاه رادیولوژی فک و دندان است، اما استفاده از اسکنر توموگرافی کامپیوتری با پرتو مخروطی، در چندین موقعیت ضروری است، به‌ویژه زمانی که برای ایجاد یک تشخیص دقیق یا انجام ارزیابی‌های خاص نیاز به تصویر سه بعدی باشد. موارد زیر اصلی ترین مواقعی است که استفاده از اسکنر CBCT توصیه می شود:

• مواقعی که اطلاعات بیشتری برای تشخیص مورد نیاز است: گاهی اوقات، زمانی که رادیولوژی دوبعدی (پانورامیک) اطلاعات کافی برای تشخیص یا تجویز درمان ارائه نمی کند، تصویر سه بعدی ضروری است و از اسکن CBCT استفاده می شود.
• ارزیابی پری اپیکال قبل از جراحی: CBCT برای ارزیابی های پری آپیکال قبل از جراحی، به ویژه در ناحیه خلفی فک یا سوراخ ذهنی توصیه می شود.
• ارزیابی آسیب شناسی ریشه
• کانال اضافه ریشه: اسکن CBCT برای جستجو و یافتن کانال ریشه اضافی استفاده می شود.
• ارزیابی قبل از ایمپلنت: اسکن CBCT برای ارزیابی قبل از ایمپلنت استفاده می شود، به ویژه برای ارزیابی اینکه آیا حجم استخوان برای دریافت ایمپلنت کافی است یا خیر.
• ارزیابی وسعت ضایعات تومور در فک.
• بررسی سینوس های فک بالا و حفره های بینی.

چه اندازه ای برای میدان دید (FOV) برای اسکنر های CBCT انتخاب کنیم؟

اسکنرهای CBCT را می توان بر اساس اندازه میدان دید آنها (FOV) دسته بندی کرد. اندازه FOV به دست آوردن حجم های بزرگتر یا کوچکتر را ممکن می کند و بنابراین معیاری کلیدی برای انتخاب یک اسکنر CBCT می باشد. اسکنر های CBCT با نیدان دید زیر در دسترس هستند:

• میدان کوچک: کمتر از 10 سانتی متر
• میدان متوسط: بین 10 تا 15 سانتی متر
• میدان بزرگ: بزرگتر از 15 سانتی متر

نحوه انتخاب اندازه وکسل CBCT

پارامتر مهم دیگری که در انتخاب اسکنر CBCT باید در نظر گرفت اندازه وکسل است که وضوح تصویر سه بعدی را مشخص می کند. دستگاهی که از یک وکسل بسیار کوچک (0.076 میلی‌ متر) استفاده می‌ کند، تصاویر بسیار دقیقی تولید می‌ کند و امکان مشاهده تغییرات جزئی در ساختار های آناتومیکی را ممکن می‌ سازد. به عبارت دیگر، هر چه اندازه وکسل بزرگتر باشد، وضوح تصویر کمتر می شود و در نتیجه، تشخیص ساختار های کوچک مجاور دشوار تر می شود.

اکثر اسکنرهای CBCT دارای وکسل های 0.2 میلی متر، 0.3 میلی متر یا 0.4 میلی متر هستند. اندازه وکسلی که استفاده می‌کنید به موضوع مورد مطالعه و درجه جزئیاتی که برای نشان دادن تصاویر نیاز دارید بستگی دارد. در موارد خاص، ترجیح داده می‌شود که یک وکسل همسانگرد انتخاب شود (طرف‌های وکسل هم اندازه هستند)، که امکان اندازه‌ گیری قابل اعتماد از ساختار های آناتومیکی مختلف تجزیه‌ و تحلیل‌ شده را ممکن می‌ سازد.

سوالات متداول

1. آیا رادیولوژی دندان بی خطر است؟ خطر تابش اشعه ایکس دندان بسیار کم است. در واقع، مقدار تابشی که از یک مجموعه کامل از اشعه ایکس دندان توسط بیمار دریافت می شود، با مقدار اشعه ای که از تلویزیون، گوشی های هوشمند و کامپیوتر و همچنین تابش پس زمینه از خورشید، ستارگان و خود زمین جذب می شود، قابل مقایسه است. با این حال، در دوزهای بسیار زیاد، رادیولوژی دندان می تواند مضر باشد و حتی ممکن است خطر ابتلا به سرطان را افزایش دهد. به همین دلیل است که نباید بیش از حد لازم عکس برداری با اشعه ایکس انجام شود. ارائه دهنده مراقبت های بهداشتی می تواند به بیمار کمک کند تا خطرات را در مقابل مزایای رادیولوژی دندان مقایسه کند.
2. هر چند وقت یک بار باید رادیولوژی دندان گرفته شود؟ اکثر افرادی که دندان‌ ها و لثه‌ های سالم دارند هر شش تا 18 ماه یک ‌بار عکس‌برداری با اشعه ایکس دندان لازم دارند. اما اگر فردی بیماری لثه، پوسیدگی مکرر یا سایر مشکلات بهداشت دهان و دندان حساس به زمان دارد، ممکن است نیاز به رادیولوژی مکرر داشته باشد.
3. آیا می توان از رادیولوژی دندان امتناع کرد؟ به عنوان یک فرد، بیمار حق دارد از رادیولوژی دندان خودداری کند. با این حال، درک این نکته مهم است که اکثر دندانپزشکان بدون آنها خدمات ارائه نمی دهند. اگر بیمار نگران قرار گرفتن در معرض اشعه باشد، باید با دندانپزشک خود صحبت کند. آنها می توانند به بیمار کمک کنند تا مزایا و معایب گرفتن عکس رادیولوژی دندان را بسنجد.
4. آیا رادیولوژی دندان سرطان را نشان می دهد؟ رادیولوژی دندان می تواند برخی از انواع سرطان دهان را نشان دهد؛ به ویژه سرطانی که در فک بیمار شروع شده یا به فک سرایت کرده است. اما رادیولوژی نمی تواند همه انواع سرطان دهان را تشخیص دهد. به همین دلیل است که غربالگری های معمول سرطان دهان بسیار مهم است.

رادیولوژی دندان برای سلامت و نگهداری مناسب دهان ضروری است. افرادی که دندان‌ ها و لثه‌ های سالم دارند، معمولاً هر سال به عکس‌برداری با اشعه ایکس جدید نیاز دارند. اما اگر مستعد ابتلا به پوسیدگی یا بیماری لثه هستند، ممکن است نیاز به رادیولوژی مکرر داشته باشند.