نکات کاربردی در آماده سازی دندان برای روکش
روکش های دندانی یکی از پرکاربردترین درمان های ترمیمی و زیبایی در دندانپزشکی محسوب می شوند. این ساختارها نه تنها به بازگرداندن عملکرد طبیعی دندان کمک می کنند، بلکه در بهبود زیبایی لبخند و افزایش اعتماد به نفس بیماران نیز نقش مهمی دارند. انتخاب نوع مناسب روکش به عوامل متعددی از جمله موقعیت دندان، میزان تخریب بافت، نیازهای زیبایی، شرایط اقتصادی بیمار و تجربه دندانپزشک بستگی دارد. برای جایگذاری روکش بر روی دندان نیاز به آماده سازی دندان وجود دارد. آماده سازی دندان باید طبق اصول علمی مکانیکی، بیولوژیکی و زیبایی انجام شود. این مرحله یکی از مهم ترین بخش‌های ساخت پروتزهای ثابت دندانی و روکش ها است. در این مقاله ابتدا انواع روکش های دندان را به طور خلاصه معرفی نموده و سپس به مراحل و نکات آماده سازی دندان می پردازیم.
انواع روکش دندان
شکست در آماده سازی دندان می تواند منجر به مشکلاتی مانند کاهش ناکافی ساختار دندان (ایجاد کانتور بیش از حد و التهاب لثه)، ضخامت ناکافی ماده ترمیمی، یا سایش بیش از حد (آسیب پالپ و کاهش مقاومت دندان) شود. همچنین در صورت تجاوز به فضای بیولوژیک پریودنتال، تغییرات پاتولوژیک مانند تشکیل پاکت زیر استخوانی، تحلیل لثه و استخوان یا هیپرپلازی موضعی لثه ایجاد می شود.
انجام آماده سازی دندان برای روکش به نوع روکش مورد استفاده وابسته است. در این بخش ابتدا به طور خلاصه به ذکر انواع رایج روکش های مورد استفاده می پردازیم و سپس به آماده سازی دندان برای روکش خواهیم پرداخت. انواع روکش دندانی مورد استفاده عبارتند از:
۱. روکش های تمام فلزی
این روکش ها که معمولاً از آلیاژهای طلا، پالادیوم یا فلزات پایه ساخته می شوند، به دلیل استحکام بالا و مقاومت در برابر سایش، انتخابی مناسب برای دندان های خلفی هستند.
مزایا: طول عمر بالا، نیاز به تراش کمتر دندان، مقاومت زیاد در برابر شکست.
معایب: ظاهر فلزی و غیرزیبایی، محدودیت استفاده در ناحیه قدامی.
۲. روکش های فلزی سرامیکی (PFM)
این نوع روکش ترکیبی از استحکام فلز و زیبایی سرامیک است که به نام ترمیم پی اف ام نیز شناخته می شود. بخش زیرین از فلز ساخته شده و روی آن لایه ای از سرامیک فشرده می شود.
مزایا: استحکام بالا همراه با ظاهر نسبتاً طبیعی، کاربرد گسترده در قدام و خلف.
معایب: احتمال لب پریدگی سرامیک، نیاز به تراش نسبتاً زیاد دندان، احتمال تیرگی لبه لثه به دلیل فلز زیرین.
۳. روکش های تمام سرامیکی
این روکش ها فاقد فلز بوده و تماماً از مواد سرامیکی یا پرسلنی ساخته می شوند. با توجه به شفافیت و شباهت زیاد به دندان طبیعی، انتخاب اول در درمان های زیبایی محسوب می شوند.
مزایا: زیبایی بسیار بالا، عدم ایجاد خط تیره در لبه لثه، زیست سازگاری مطلوب.
معایب: استحکام کمتر نسبت به روکش های فلزی–سرامیکی، محدودیت استفاده در دندان های خلفی پرقدرت.پ
۴. روکش های زیرکونیا
زیرکونیا ماده ای سرامیکی با استحکام بسیار بالاست که امروزه به دلیل ترکیب زیبایی و دوام، کاربرد گسترده ای پیدا کرده است.
مزایا: استحکام عالی، زیبایی قابل قبول، زیست سازگاری مناسب، امکان استفاده در قدام و خلف.
معایب: نیاز به تجهیزات پیشرفته برای ساخت، هزینه بالاتر نسبت به سایر انواع.
۵. روکش های لیتیوم دی سیلیکات (E.max)
این روکش ها از نسل جدید سرامیک های تقویت شده هستند و به دلیل شفافیت بالا و مقاومت مناسب، انتخابی ایده آل برای دندان های قدامی و ترمیم های زیبایی به شمار می روند.
مزایا: زیبایی و شفافیت عالی، مقاومت مناسب برای روکش های تکی، عدم ایجاد واکنش نامطلوب لثه ای.
معایب: مقاومت کمتر نسبت به زیرکونیا، محدودیت در بریج های بلند.
پیشرفت های اخیر در مواد دندانی، چشم انداز جدیدی برای درمان های ترمیمی ایجاد کرده اند. انتخاب آگاهانه روکش و آماده سازی دندان می تواند تضمین کننده موفقیت درمان در بلندمدت باشد.
برای انجام صحیح آماده سازی دندان برای روکش، سه نکته اساسی باید در نظر گرفته شود:
- آشنایی با مورفولوژی دندان و فضای بیولوژیک.
- میزان برداشت ساختار دندانی متناسب با ماده ترمیم دندان.
- انتخاب شکل و قطر مناسب فرز دندانپزشکی.
اصول کلی در آماده سازی دندان
در آماده سازی های دندانی، بسته به نوع ماده ترمیمی تغییراتی لازم است، اما اصول کلی زیر در تمام روکش های کامل و پایه های پروتز ثابت باید رعایت شوند:
ارتفاع آماده سازی
ارتفاع تراش باید به اندازه ای باشد که گیر مکانیکی کافی برای روکش فراهم شود. ارتفاع توصیه شده معمولاً ۵ میلی متر یا بیشتر از خط خاتمه تراش مارجینال است. ارتفاع بیشتر سطح تماس را افزایش داده و گیر اصطکاکی روکش را تقویت می کند.
همگرایی دیواره های محوری
یکی از جنبه های مهم تراش، میزان همگرایی دیواره های محوری است. این زاویه باید به گونه ای باشد که هم آندرکات ها حذف شوند و هم اصطکاک کافی بین دندان و روکش ایجاد گردد. زاویه مطلوب همگرایی دیواره های محوری ۶ تا ۱۵ درجه است. در پروتزهای ثابت، حفظ همگرایی مشابه بین تمام پایه ها برای ایجاد مسیر واحد قرارگیری ضروری است.
پیکربندی حاشیه خاتمه
در آماده سازی روکش باید از ایجاد زوایای تیز خودداری شود و حاشیه ها به شکل گرد طراحی گردند. رایج ترین اشکال حاشیه، شولدر یا چمفر هستند که با فرزهای الماسی ویژه ایجاد می شوند و فضای مناسبی برای ماده ترمیمی در ناحیه سرویکال فراهم می کنند. همچنین باید از تجاوز به فضای بیولوژیک پریودنتال اجتناب شود تا سلامت بافت نرم حفظ گردد.
فضای لازم برای مواد پروتز
میزان سایش بافت دندانی باید متعادل باشد:
- تراش ناکافی: ضخامت ناکافی ماده ترمیمی و مشکلات زیبایی و عملکردی.
- تراش بیش از حد: تضعیف ساختار دندان و آسیب احتمالی به پالپ.
کنترل فضای تراش با روش هایی مثل استفاده از ماتریس های مومی یا راهنمای کالیبراسیون انجام می شود تا ضخامت مناسب در بخش های مختلف دندان فراهم گردد.
آماده سازی دندان قدامی و خلفی برای روکش
روکش های فلز-سرامیک به دلیل ترکیب زیبایی شناسی طبیعی و دوام بالا، از محبوب ترین ترمیم های دندانپزشکی هستند. برای موفقیت آمیز بودن این ترمیم، آماده سازی صحیح دندان ضروری است. این فرآیند شامل مراحل زیر است:
آماده سازی دندان های قدامی
در آماده سازی دندان های قدامی برای روکش های فلز–سرامیک، هدف اصلی ایجاد فضای کافی برای ماده ترمیمی همراه با حفظ زیبایی و استحکام است. در این ناحیه به دلیل اهمیت بالای جنبه زیبایی، کاهش مناسب سطوح مختلف و طراحی دقیق حاشیه ها اهمیت ویژه ای دارد. مراحل اصلی عبارتند از:
- کاهش سطح لبیال (لبی): برای دستیابی به زیبایی مطلوب، سطح لبیال باید حداقل ۱.۲ میلی متر کاهش یابد، هرچند ۱.۵ میلی متر ترجیح داده می شود.
- کاهش سطح زبانی: سطح زبانی باید ۱ میلی متر کاهش یابد.
- کاهش سطح اینسیزال: کاهش ۲ میلی متری در سطح اینسیزال ضروری است تا ضخامت کافی برای سرامیک فراهم شود.
- ایجاد شیارهای راهنما: شکل دهی شیارهای راهنما در ناحیه اینسیزال برای هدایت کاهش سطح و جلوگیری از آسیب به دندان مجاور.
- کاهش تماس های پروگزیمال: کاهش تماس های پروگزیمال برای اطمینان از قرارگیری صحیح روکش.
- ایجاد شانه سرویکال: ایجاد شانه ای با عرض حدود ۱ میلی متر در ناحیه سرویکال برای پشتیبانی مناسب از روکش
آماده سازی دندان های خلفی
در آماده سازی دندان های خلفی برای روکش های فلز–سرامیک، تمرکز اصلی بر ایجاد فضای کافی برای مواد ترمیمی و تضمین استحکام عملکردی در حین جویدن است. در این ناحیه، دقت در کاهش سطح اکلوزال و طراحی مناسب حاشیه ها اهمیت زیادی دارد تا هم دوام روکش حفظ شود و هم فشارهای اکلوزالی به درستی توزیع شوند. مراحل اصلی شامل موارد زیر است:
- ایجاد حفره های عمقی: ایجاد حفره های عمقی در سطح اکلوزال برای تسهیل کاهش عمق اکلوزال.
- کاهش سطح اکلوزال: کاهش ۱.۵ تا ۲ میلی متر در سطح اکلوزال برای ایجاد فضای کافی برای روکش.
- ایجاد شانه لبیال و چمفر زبانی: ایجاد شانه لبیال و چمفر زبانی برای پشتیبانی مناسب از روکش.
- ایجاد شانه پروگزیمال: ایجاد شانه ای در ناحیه پروگزیمال برای اطمینان از قرارگیری صحیح روکش
نکات تکمیلی
علاوه بر مراحل اصلی آماده سازی دندان های قدامی و خلفی، رعایت برخی جزئیات تکمیلی نقش مهمی در موفقیت نهایی روکش دارد. این نکات باعث افزایش دقت تراش، سهولت در قالب گیری و دوام بیشتر ترمیم خواهند شد:
- حاشیه ها: تمامی حاشیه ها باید واضح، یکنواخت و پیوسته باشند.
- زاویه ها: تمامی زاویه ها باید گرد طراحی شوند و از باقی ماندن خطوط یا پله های ناشی از فرز خودداری شود.
- فضای بین دندانی: باید فضای کافی بین دندان آماده شده و دندان های مجاور وجود داشته باشد تا قالب گیری و جایگذاری روکش بدون مشکل انجام شود.
- انتخاب ابزار مناسب: استفاده از فرز و ابزارهای مناسب باعث می شود هم تراش دقیق تر انجام گیرد و هم از آسیب به ساختار دندان جلوگیری شود.
اصول مهم در آماده سازی دندان برای روکش
آماده سازی صحیح دندان برای روکش، یکی از عوامل اصلی موفقیت درمان های پروتز ثابت است. این فرآیند باید به‌گونه ای انجام شود که ضمن حفظ ساختار دندان، فضای کافی برای مواد ترمیمی فراهم گردد و در عین حال استحکام، گیر و زیبایی روکش تضمین شود. در ادامه، مهم ترین اصول و نکات علمی مرتبط با تراش دندان برای روکش آورده شده است:
1. کاهش سطح اکلوزال و ایجاد شیارهای راهنما
در دندان‌های خلفی، کاهش سطح اکلوزال باید بین ۱.۵ تا ۲ میلی متر باشد.
ایجاد شیارهای راهنما (Depth grooves) به کنترل میزان تراش و یکنواختی کاهش کمک می کند.
تراش باید مطابق شیب های طبیعی سطح اکلوزال انجام شود تا استحکام ساختار فلزی و توزیع مناسب نیروها حفظ گردد.
2. طراحی شانه (Shoulder) و چمفر (Chamfer)
در ناحیه سرویکال، باید شانه ای به عرض حدود ۱ میلی متر یا چمفر عمیق ایجاد شود.
شانه باید واضح و پیوسته باشد و تا نواحی پروگزیمال امتداد یابد.
در روکش های فلز–سرامیک، طراحی شانه با زاویه ۹۰ درجه یا با لبه مورب (Beveled shoulder) به حمایت بهتر از پرسلن کمک می کند.
3. یکپارچگی حاشیه ها
حاشیه ها باید واضح، یکنواخت و پیوسته باشند.
وجود خطوط، پله ها یا اثر فرز در حاشیه باعث ضعف در تطابق نهایی روکش و مشکلات پریودنتال می شود.
4. زاویه همگرایی (Taper)
دیواره های محوری باید دارای زاویه همگرایی کلی ۴ تا ۶ درجه باشند.
حداکثر زاویه قابل قبول حدود ۲۰ درجه است؛ زاویه های بیشتر باعث کاهش گیر مکانیکی روکش خواهند شد.
5. ضخامت مواد ترمیمی
حداقل ضخامت فلز در روکش‌های PFM برابر ۰.۵ میلی متر و ضخامت پرسلن حدود ۰.۷ میلی متر است.
برای دستیابی به این فضا، کاهش سطح لبیال باید حداقل ۱.۵ میلی متر در نظر گرفته شود.
6. کاهش سطح اینسیزال
در دندان های قدامی، کاهش اینسیزال باید حداقل ۲ میلی متر باشد.
این کاهش از ایجاد روکش بلند یا شکستگی پرسلن در ناحیه اینسیزال جلوگیری می کند.
7. دوام ساختاری و کاهش هدفمند
کاهش اکلوزال باید بر اساس آناتومی دندان و با ایجاد Bevel در کوسپ های فانکشنال انجام شود.
صاف کردن بیش از حد سطح اکلوزال منجر به نازک شدن فلز و احتمال سوراخ شدن آن می شود.
8. فرم مقاومت و گیر
طراحی تراش باید به گونه ای باشد که هم در برابر نیروهای عمودی و هم نیروهای جانبی مقاومت کافی ایجاد شود.
در مواردی که گیر مکانیکی کافی نیست، می توان از شیارهای محوری (Axial grooves) یا باکس ها به عنوان فیچر های کمکی استفاده کرد.
9. اصول کلی علمی آماده سازی
در منابع علمی، آماده سازی دندان برای روکش بر پایه سه اصل عمده تعریف می شود:
1. اصول مکانیکی: ایجاد گیر و مقاومت کافی
2. اصول بیولوژیک: حفظ سلامت دندان و بافت های پریودنتال.
3. اصول زیبایی شناختی: تأمین فضای کافی برای مواد ترمیمی و بازسازی ظاهر طبیعی دندان.
نتیجه گیری
آماده سازی صحیح دندان برای روکش وابسته به رعایت اصولی همچون ارتفاع کافی تراش، زاویه همگرایی مناسب دیواره ها، طراحی صحیح خط خاتمه و تأمین فضای کافی برای مواد ترمیمی است. رعایت این اصول باعث بهبود نگهدارندگی، دوام و نتیجه نهایی درمان می شود.
