وجود ویروس ها و باکتری های بیماری زا، که برخی از آنها بیماری های غیر قابل درمان برای افراد ایجاد می کنند، باعث شده است که برای دندانپزشکان سوالاتی در زمینه ضدعفونی و استریلیزاسیون در هنگام خرید تجهیزات دندانپزشکی به وجود بیاید، سوالاتی ماننداستریلیزاسیون چیست؟ تفاوت استریلیزاسیون و ضدعفونی کردن چیست؟ استریلیزاسیون وسایل دندانپزشکی چگونه انجام می شود؟ با ما همراه باشید تا در ادامه به پاسخ ها همه این سوالات دست یابید.
استریلیزاسیون چیست؟
استریلیزاسیون یا سترون سازی (sterilization) به روش های شیمیایی و فیزیکی گفته می‌شود که برای از بین بردن و تخریب کلیه میکرو ارگانیسم ها و عوامل انتقال دهنده آنها به کار می رود. استریلیزاسیون فرایندی است که باعث نابودی تمام میکرو ارگانیسم ها مثل قارچ، باکتری، هاگ باکتری و ویروس از سطوح اجسام می شود. در واقع سترون کردن یا استریل کردن به معنای عاری کردن یک محیط از باکتری، ویروس، قارچ و دیگر عوامل بیماری زا و غیربیماری زا می باشد. هدف از استریلیزاسیون جلوگیری از انتقال عفونت ها است.
ضدعفونی کردن چیست؟
ضدعفونی کردن فرایندی است که با استفاده از مواد زیست کش از رشد باکتری ها، ویروس ها، قارچ ها، اسپور باکتری ها و سایر ارگانیسم ها جلوگیری کنیم و یا باعث از بین رفتن آنها شویم. برای ضدعفونی کردن از موادی همچون الکل، هیپوکلریت سدیم و … استفاده می شود. ضدعفونی کردن به سه سطح قوی، متوسط و ضعیف تقسیم می‌شود و قوی ترین سطح آن نیز به معنای استریل یا سترون کردن نیست. ممکن است پس از ضدعفونی، اشکال بسیار مقاوم باکتری مانند اسپور یا هاگ باکتری و پریون‌ها از بین نروند. در واقع ضدعفونی کردن سطحی بسیار ضعیف تر از استریلیزاسیون می باشد.
استریلیزاسیون وسایل دندانپزشکی
حرفه دندانپزشکی به حفظ سطح بالایی از کنترل عفونت و استریلیزاسیون، حتی در زمان‌های عادی عادت دارد واین باعث آرامش است. مطب های دندانپزشکی به دلیل حساسیت کاری و ارتباط مستقیم با خون و مایعات بدن مثل بزاق، معمولا از سخت‌گیرانه ترین استاندارد های بهداشتی کنترل و پیشگیری از عفونت، پیروی می کنند که اغلب شامل بهترین شیوه های بهداشتی برای دندانپزشکی عمومی و همچنین دستورالعمل های رسمی برای جلوگیری از انتقال انواع عوامل بیماری زا است. شیوه های صحیح استریلیزاسیون در دندانپزشکی هم از بیماران و هم از متخصصان دندانپزشکی محافظت می کند. روش های استریلیزاسیون تجهیزات دندانپزشکی از رشد باکتری ها بر روی ابزار و سطوح در طول عمل دندانپزشکی جلوگیری می کنند. آنها همچنین تضمین می کنند که میکروب ها از فردی به فرد دیگر منتقل نمی شوند.
مفهوم “تمیز” برای دندانپزشک به معنایی کاملاً متفاوت با عموم مردم است. برای یک مطب دندانپزشکی، تمیز بودن به معنای کاهش تعداد میکروارگانیسم ها برای جلوگیری از انتقال از محیط یا پرسنل دندانپزشکی است. سطح بعدی استریل است که به معنای حذف همه میکروارگانیسم ها است. به همین دلیل است که دندانپزشکان و دستیاران دندانپزشکی اقدامات احتیاطی زیادی را در طول یک ویزیت انجام می دهند.
حتما تا کنون توجه نموده اید که هنگام مراجعه به یک کلینیک دندانپزشکی دستیار دندانپزشک تمام سطوحی را که با آنها در تماس هستید پاک می کند، از مواد یکبار مصرف استفاده می کند و آنها را به سرعت در سطل های مخاطرات زیستی دور می اندازند و دست های خود را مرتبا بین بیماران می شویند.
همه این اقدامات احتیاطی معمول باید در تمام مطب های دندانپزشکی رعایت شود. انجام دادن این اقدامات از روی عادت و مطابق با استانداردهای حرفه ای انجام می شود. ممکن است از دانستن همه چیزهایی که در پشت صحنه یک قرار ملاقات با دندانپزشک شما می گذرد، شگفت زده شوید. در ادامه تمام مراحلی که طی می شود تا محیطی امن و استریل برای بیماران ایجاد شود، نام برده شده و توضیح داده شده اند.
۱. محافظت از کادر کلینیک دندانپزشکی
دندانپزشکان و پرستاران فعال در کلینیک همه باید از تجهیزات محافظ شخصی (PPE) از جمله عینک، ماسک صورت و دستکش استفاده کنند تا از قرار گرفتن در معرض هرگونه میکروب های بیماری‌زا جلوگیری کنند. این مسئله همچنین با جلوگیری از انتقال میکروب از یک بیمار به بیمار دیگر، بیماران را ایمن نگه می دارد.
۲. تمیز کردن ابزار و تجهیزات دندانپزشکی
پرسنل دندانپزشکی با داشتن دستکش، ابزارهای دندانپزشکی را جهت استریلیزاسیون در اتوکلاو قرار می دهد. استریلیزاسیون تجهیزات دندانپزشکی نیازمند یک فرآیند دقیق و چند مرحله ای است که جزئی تر و پیچیده تر از آن چیزی است که در اینجا بتوان به طور کامل توضیح دهیم. قبل از استریل کردن وسایل دندانپزشکی، ابزارها کاملا تمیز می شوند. تمیز کردن تجهیزات به این معنی است که هر گونه آلودگی قابل مشاهده مثل وجود خون از دستگاه از طریق شستشو با سورفکتانت، مواد شوینده و آب یا استفاده از یک فرآیند خودکار با عوامل شیمیایی پاک شود.
پس از تمیز کردن، ابزارها با آب شسته می شوند تا باقی مانده مواد شیمیایی یا شوینده از سطح آن ها از بین بروند. قبل از استریلیزاسیون نهایی، ابزارها با نهایت دقت تمیز می شوند تا از هرگونه آلودگی جلوگیری شود.
راه‌هایی دیگر نیز برای تمیز کردن ابزار ها وجود دارد که عبارتند از:
- تمیز کردن به روش اولتراسونیک: حمام التراسونیک یا دستگاه شستشوی التراسونیک و یا التراسونیک کلینر ابزاری است که جهت زدودن آلودگی از روی سطوح قطعات فلزی و غیر فلزی که شستن آنها به روش های معمول سخت است، به کار می رود. در این روش امواج فراصوت، به وسیله فرستنده هایی به نام مبدل که به جداره فلزی مخزن متصل هستند، باعث ایجاد لرزش شدید در مایع می گردند که این عمل باعث پدیده ای به نام حباب زایی می گردد. این حباب های بسیار ریز که ناپایدار می باشند مرتبا تشکیل شده و منفجر می شوند. این جنبش ایجاد شده درون مایع، باعث فعال شدن بیشتر شوینده می گردد و عمل شستشو را تسریع می کند.
- دستگاه شستشوی اتومات: این دستگاه ها انواع مختلف با ویژگی های منحصر به فرد و اندازه های مختلفی دارند و با از بین بردن نیاز به شستشوی دستی در زمان صرفه جویی می کنند.
- شستشوی دستی: اگر ابزارها را نتوان فوراً تمیز کرد در یک شوینده یا پاک کننده آنزیمی خیس می شود. تمیز کردن دستی باید در یک محیط بسیار کنترل شده انجام شود.
۳. استریلیزاسیون تجهیزات دندانپزشکی
سه نوع دستگاه استریل کننده وجود دارد که معمولاً در مطب های دندانپزشکی استفاده می شود:
- استریلیزاسیون با بخار (اتوکلاو)
- استریلیزاسیون با حرارت خشک
- استریلیزاسیون بخار شیمیایی غیر اشباع
الف) استریلیزاسیون با بخار (اتوکلاوها):
در دستگاه های اتوکلاو هر ابزار در تماس مستقیم با بخار و فشار زیاد و در یک دوره زمانی مشخص قرار می گیرد. با این کار پروتئین های موجود در دیواره سلولی میکروارگانیسم ها تخریب می شود که در نهایت میکروارگانیسم ها را از بین می برد. دستگاه های اتوکلاو تقریباً به دمای 250 تا 273 درجه فارنهایت (بین ۱۲۱ تا ۱۳۵ درجه سانتی گراد) می رسند. در اینجا مشخص می‌شود که برای از بین بردن میکروارگانیسم ها چرا اتوکلاو نسبت به جوشاندن موثر تر می باشد. بسته به نوع ابزار، زمان استریل کردن ممکن است از چهار تا سی دقیقه متغیر باشد. چرخه خشک کردن ممکن است بین 25 تا 40 دقیقه طول بکشد.
ب) استریل کننده های حرارت خشک:
حرارت خشک در صنایعی مانند هوافضا، دارویی، وسایل پزشکی و مراکز درمانی استفاده می شود. استریلیزاسیون با حرارت خشک یا Dry Heat (Heated Air) Sterilizer از روش های قدیمی در استریلیزاسیون است. این روش برای استریل کردن در مواردی استفاده می شود که احتمال دارد ابزار با رطوبت اتوکلاو یا بخار آسیب ببینند و یا اجازه نفوذ گرمای مرطوب در دستگاه های استریل بخار را ندهند.
برخی از دستگاه های استریل به نام های فور یا آون نامیده می شوند. کلمه فور احتمالا از کلمه فرانسوی four و اصطلاح آون نیز از واژه انگلیسی oven گرفته شده است که هر دوی این کلمه ها برای کوره یا تنور کوچک به کار برده می شوند که برای پختن، حرارت دادن و یا خشک کردن استفاده می شود.
از مزیت های روش استریلیزاسیون خشک می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- غیر سمی بودن
- عدم استفاده از مواد شیمیایی و ایزوتوپ ها
- جای نگذاشتن باقی مانده در پایان سیکل
- مضر نبودن برای محیط زیست
- نصب و راه اندازی آسان
- استفاده آسان
- نیاز به پارامترهایی همچون دما وزمان به میزان کم و موثر در استریلیزاسیون
- هزینه استفاده نسبتا کم
- آسیب نرساندن به وسایل فلزی و تیز
نکات منفی روش استریلیزاسیون با حرارت خشک شامل موارد زیر است:
- زمان بر بودن فرآیند استریلیزاسیون به دلیل اینکه نفوذ دما به داخل وسایل و مواد به کندی انجام می شود.
- وجود دمای بالا که برای بسیاری از مواد مناسب نیست.
ج) استریلیزاسیون تجهیزات دندانپزشکی با بخار شیمیایی غیراشباع
بخار شیمیایی غیر اشباع كه chemiclave نیز ناميده مي شود در واقع مشابه با اتوكلاو است، با این تفاوت که به جاي آب مقطر، از محلول‌ه ای حاوي مواد شيميایي استفاده مي شود. این محلول شامل فرمالدئيد 23 درصد(به عنوان ماده اصلي و فعال)، اتانول، استون و کتون 38/72 درصد، به اضافه مقداری آب و ساير الكل ها می باشد. بزرگترين امتياز اين روش نسبت به اتوكلاو حذف اثر خوردگي وسايل است. همچنین به این دلیل که آب موجود در محلول كمتر است، تا حد زیادی از زنگ زدگي و پوسيدگي وسايل پیشگیری می شود. مرحله خشك كردن كه آخرين مرحله در اتوكلاو است، در روش استرلیزاسیون با مواد شیمیایی وجود ندارد.
تماس محلول شيميایي مورد مصرف در Chemiclave با پوست و چشم مضر است. به همين دليل، تهويه محلي كه از این دستگاه استفاده مي شود، بايد بسيار خوب باشد.همچنین یکی از معایب استفاده از روش برای استریلیزاسیون تجهیزات دندانپزشکی این است که تنفس بخار شیمیایی که در هوای اتاق پراکنده می شود، مضر است.
موارد کنترل عفونت در مطب های دندانپزشکی و روش های استریل سازی که در بالا ذکر شد، تنها یک نمای کلی از تمام ملاحظات و فعالیت های مربوط به حفظ ایمنی دندان و بیماران را ارائه می کنند. یکی از مسئولیت های اصلی تمام دندانپزشکان اطمینان از ایمنی و رفاه شما است، بنابراین دندانپزشکان باید مطمئن باشند که وقتی بیماران از درهای کلینیک دندانپزشکی عبور می کنند با خطرات بهداشتی روبرو نخواهند شد.